‘Complottheorieën halen zichzelf onderuit’

‘Donald Trump is niet langer een verbindende factor. De fracties gaan nu elkaar te lijf.’ Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Je kunt het moeilijk vooruitgang vinden als grote groepen de meest belachelijke samenzweringstheorieën geloven. De meeste Republikeinen geloven nog altijd dat de Amerikaanse presidentsverkiezingen vervalst zijn, miljoenen geloven dat de Microsoft-oprichter Bill Gates iets in vaccins stopt en velen geloven gretig dat het covid-virus door big pharma is uitgelokt om dure vaccins te verkopen.

Het gaat van kwaad naar erger, geloofde ook ik. Onder invloed van de sociale media luisteren we alleen nog naar gelijkgestemden. Dat staat haaks op zowat alle basiskenmerken van wat de filosoof Karl Popper ooit ‘de vrije samenleving’ noemde. Daarin informeren mensen zich vrij, luisteren naar andere opinies, corrigeren elkaar en finaal zegeviert het relevante. Dat is in zekere zin zelfs een hoeksteen van onze democratie én van onze vrije markt. Als consument kunnen we zelf en voldoende onafhankelijk beslissen wat goed is voor onze portemonnee. Maar als we ons overal op sleeptouw laten nemen door fake news, complottheorieën en dwaze propaganda, klopt het plaatje niet meer.

Maar wat is aan de hand in de Verenigde Staten, tenminste volgens The Washington Post? Uiterst rechts specialiseerde zich zo’n tien jaar geleden in de meest uiteenlopende, goedverkopende verhalen. Vooral de boodschappen van QAnon werden gretig geslikt. Hoe absurder de stellingen, hoe enthousiaster de volgelingen. Nu blijkt dat die volgelingen vooral een pro-Trump-visie wilden horen. De Grote Leider moest gelijk krijgen. Maar Donald Trump is geen president meer, is verbannen van Twitter en zit verwikkeld in rechtszaken. Hij is niet langer een verbindende factor. De fracties gaan nu elkaar te lijf. Ze volgen wel het boekje: beledigingen, overdrijvingen, hyperbolen en geen greintje respect voor de waarheid. Die kampen hebben geld nodig, veel geld, al was het maar om rechtszaken te financieren.

Dus is er een verdienmodel nodig. De fracties vechten niet alleen op de markt van de ideeën, maar nog veel harder op de markt van de sponsoring, betalende leden, donaties. Zij moeten hun volgers duidelijk maken dat zij de enige echte profeten zijn, die op de meest indrukwekkende wijze toegang hebben tot de alternatieve waarheid. Wat zeg je dan van de tegenstanders? Dat het pedofielen zijn, satanisten of, erger nog, communisten. Net wat ze allemaal in koor zingen over Trumps opvolger, Joe Biden. Maar dat klinkt natuurlijk niet lang geloofwaardig, zelfs niet voor de brave Trump-volgers. Zijn al die mensen echt pedofielen? Zijn het echt geheime Satan-aanhangers?

Trump kon al die onnozelheid aansturen dankzij zijn vreemdsoortige charisma. Maar het monster van de valse onnozelheid neemt Frankensteinproporties aan. Als de Grote Leider zelf oproept zich te laten vaccineren, wordt hij uitgejouwd, want hij verraadt de ware leer, die nooit kan overeenkomen met die van de wetenschap.

Samenzweringstheorieën zijn zelden samenhangend. Wie de waarheid nastreeft, kan altijd terugvallen op criteria van transparantie, samenhang, logica. Maar van de pot gerukte verhalen vallen terug op emoties en bizarre angsten en kunnen slechts tijdelijk mobiliseren. Maar ze coördineren niet, ze versplinteren, tenzij je een sterke leider hebt. En zo halen de samenzweringstheorieën zichzelf onderuit.