Brexit: ‘De EU bestaat nog. Op zich is dat al een overwinning’

De Britten zijn nu echt uit de Europese Unie gestapt. Wat betekent dat verlies voor Europa? Niks spectaculairs, en dat is al heel wat, want het had allemaal veel erger kunnen zijn, zegt Steven Van Hecke, Europaspecialist aan de KU Leuven. “De boel bij elkaar houden, dat is al een grote verdienste.”

De brexit telt twee verliezers, Nigel Farage en Guy Verhofstadt, stelt Steven Van Hecke, professor Europese politiek aan de KU Leuven. “Als oprichter van UKIP, de United Kingdom Independence Party, heeft Farage zijn droom kunnen waarmaken. Maar zijn grote misrekening was dat de brexit de rest van de EU uit elkaar zou doen vallen. Na het referendum in 2016 over de Britse EU-uitstap leek het erop dat de Britten als eersten zouden vertrekken en dat niet lang daarna de andere lidstaten zouden volgen. Dat is niet gebeurd. Integendeel, er is een soort omgekeerd effect gekomen.”

Ook Guy Verhofstadt – brexitcoördinator voor het Europees Parlement en eurofiel bij uitstek -verliest van zijn pluimen, meent Van Hecke. “Verhofstadt behoort tot degenen die hoopten dat de brexit de hefboom zou worden onder een diepgaande hervorming van de Europese Unie. We zijn nu 3,5 jaar na het Britse referendum, en waar staan we met de verdieping van de economische en monetaire unie, of van het gemeenschappelijk buitenlands beleid? Er is nog zoveel te doen. Daar zijn allerlei redenen voor. Maar de brexit is alvast geen breekijzer gebleken.”

Zijn er wel winnaars?

STEVEN VAN HECKE: “De Europese Unie bestaat nog, en ze werkt. Op zich is dat al een overwinning. Eigenlijk is het status quo de grote winst. De EU is zelfs populairder dan ooit, niet alleen in de bestaande lidstaten, ook bij een aantal kandidaat-lidstaten. De boel bij elkaar houden, wetende dat het niet perfect is, dat is al een grote verdienste. En het is een heel ander scenario dan wat zowel Farage als Verhofstadt in gedachte had.”

Welk soort EU krijgen we na de Britse uitstap? Meer Duits, of meer Frans? Of nog iets anders?

VAN HECKE: “Ik betwijfel of de EU nog echt veel gaat veranderen door de brexit. Velen, ook ik, hadden gehoopt op een herlancering van de Duits-Franse as onder bondskanselier Angela Merkel en president Emmanuel Macron. Maar het werd een aaneenschakeling van ferme aankondigingen, zonder dat er veel veranderde. Het vertrek van de Britten heeft van de as Berlijn-Parijs niet opnieuw het vliegwiel gemaakt voor de Europese integratie.

“Wellicht overschatten we de Britse uitstap. Op een aantal terreinen zullen we de Britten missen. Hun vertrek maakt de EU wel degelijk zwakker. Maar we onderschatten nog altijd hoe uiteenlopend de burgers in verschillende delen van de EU aankijken tegen het Europese integratieproces. Het is niet omdat de meest uitgesproken critici – de Britten – vertrokken zijn, dat de anderen plots hoera roepen en achter de Europese vlag gaan lopen. De Nederlanders, de Zweden en de Finnen hebben zich lange tijd achter de Britten geschaard. En er zijn al nieuwe Britten opgestaan, de Polen bijvoorbeeld, samen met de andere leden van de Visegradgroep, Hongarije, Tsjechië en Slowakije. Griekenland en Italië zijn dan weer misnoegd over de migratie. Daar verandert de brexit niet veel aan.”

Mogen we hopen dat de EU minstens blijft bestaan?

VAN HECKE: “Dat denk ik wel. In zekere zin staat de EU er nu sterker voor dan 3,5 jaar geleden. Extreemrechtse partijen wagen het niet meer om een referendum over de eurozone voor te stellen, laat staan een referendum over het EU-lidmaatschap. De extreemrechtse Franse politica Marine Le Pen heeft al heel wat minder kritiek op de EU dan enkele jaren geleden. Aan veel Europese verworvenheden raakt extreemrechts niet. Ik heb Le Pen, de Italiaanse Lega-leider Matteo Salvini of Vlaams Belang-voorzitter Tom Van Grieken nooit horen zeggen dat ze af willen van het Europese studentenprogramma Erasmus, of van de Europese milieunormen. Op veel domeinen bestaat er een stille consensus dat het beter is het samen te doen.”

Blijven er sterke banden bestaan tussen de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk voor diplomatie, veiligheid en defensie? Of zal het VK eerder neigen naar Washington?

VAN HECKE: “Met het VK verliezen we een echte militaire macht, dat is de grootste aderlating voor de EU. Op dat vlak blijft alleen Frankrijk over. We verliezen ook een zitje in de Veiligheidsraad. Dat een grootmacht als het VK de Europese club verlaat voor de ogen van de wereld, betekent zeker diplomatiek prestigeverlies. Anderzijds zou het allemaal wel kunnen meevallen, om twee redenen. Die nieuwe alliantie tussen het VK en de VS, ik moet nog zien wat daarvan in huis komt. En de Britten zijn vragende partij om met de EU samen te werken voor veiligheid en defensie. En wat de diplomatie betreft, de meeste Britse diplomaten zijn pro-Europeser dan de gemiddelde Brit. Zij beseffen dat ze niet op de wereldpolitiek kunnen blijven wegen zonder intense samenwerking met de EU.”

De Britse premier Boris Johnson durfde tegen de haren van Donald Trump in te strijken door de Chinese producent van telecomapparatuur Huawei toe te laten op de Britse netwerken. Is dat geen voorteken?

VAN HECKE: “Daarom is het naïef te denken dat Johnson en Trump elkaar onmiddellijk zullen vinden. Ook al onder de Britse premier Theresa May was de relatie met Trump allesbehalve goed, vooral persoonlijk. Met Johnson lijkt de persoonlijke relatie goed, maar we mogen ons daar niet op miskijken. Het is duidelijk dat in een aantal cruciale domeinen de Britten eieren voor hun geld zullen kiezen, en niet zomaar de Amerikanen zullen volgen. In die zin is Boris Johnson een nationalist. Hij komt alleen op voor het belang van het VK. Botst dat belang met de Europese of Amerikaanse belangen, dan zij het zo.”

Een harde brexit blijft mogelijk. Tegen eind december moet er een handelsakkoord tussen de EU en het VK op tafel liggen. Realistisch?

VAN HECKE: “Neen, zelfs niet voor een land dat zolang lid was van de EU. Feitelijk gaat het niet om het afsluiten van een handelsakkoord, maar om de ontrafeling van een bestaande, innige handelsrelatie. Dat is nieuw. Zo’n onderhandelingen kunnen zeer lang duren, want ze gaan over enorm veel, vaak technische kwesties. Er zullen prioriteiten gesteld moeten worden. De vraag is of Brussel en Londen dezelfde prioriteiten hebben. Brussel wil inzetten op de drie V’s: visserij, veiligheid en vrij verkeer, vooral dan van goederen. Maar of Johnson wakker ligt van zoiets als de visserij, weet ik niet. Dat is nog niet duidelijk.”

Johnson wil de deadline van 31 december niet verschuiven. Speelt hij blufpoker?

VAN HECKE: “Vorig jaar zei hij dat hij liever stierf in de goot als de brexit niet kon plaatsvinden op 31 oktober. Intussen zijn we drie maanden verder. Ik wil nog wel eens zien of hij ook deze keer geen uitstel zal vragen. Nu, er bestaat een juridische truc. Je maakt een vrijhandelsverdrag dat de huidige toestand behoudt voor drie tot vier jaar. Feitelijk blijft de overgangsregeling, die normaal eindigt op 31 december, dan lopen. Het verdrag bepaalt dat je gaat onderhandelen over onderwerpen waarvoor je nog geen tijd hebt gehad. Die oplossing zou natuurlijk gezichtsverlies betekenen voor Johnson, maar juridisch kan het.

“Anderzijds vertrouw ik Johnson niet volledig. Ik ben er nooit van overtuigd geweest dat hij geen no-deal wil. Zoals je daarnet zei, een no-deal kan nog altijd. Wie weet is dat ook het echte plan. Wie weet is het de intieme overtuiging van Boris Johnson dat een no-deal het beste is voor het VK. Natuurlijk kan hij in de aanloop naar de onderhandelingen met de EU daar weinig over zeggen. Maar misschien is hij in het diepst van zijn gedachten een harde brexiteer geworden, en zal hij alsnog aansturen op een no-deal. We moeten ons daar goed van bewust zijn. Brussel heeft zich al eens mispakt aan Johnson. Niemand dacht dat hij vorig najaar de zaken weer op orde zou krijgen. Maar zijn bravoure werkt dus wel. Een gewaarschuwd man is er twee waard.”

Een jaar geleden toonde u zich voorstander van brexit. ‘Het heeft geen zin om het ergste angstvallig te vermijden. Omarm het’, zei u in Trends. Bent u nog steeds voorstander van de brexit?

VAN HECKE: “Ja, maar wel met een nuancering. De Noord-Ierse grenskwestie is nog altijd niet opgelost. Er is daarvoor een tijdelijke regeling, maar daar geloof ik niet in. Op het terrein zal die regeling niet werken. Het is ook niet zeker of er tegen eind dit jaar een werkbare, definitieve regeling komt. Die kwestie blijft als een schaduw over de onderhandelingen hangen. Niemand spreekt daarover, maar vroeg of laat komt het opnieuw op tafel.

“Laten we de Noord-Ierse kwestie buiten beschouwing, dan blijf ik erbij dat de brexit een heilzame oefening kan worden. De Britten, of beter gezegd de Engelsen, hebben die catharsis nodig. Ze hebben beslist uit de EU te stappen, en dat democratisch feit moeten ze in de praktijk kunnen omzetten. Op termijn is dat een heilzaam, therapeutisch proces, ook voor de EU. Waren de Britten gebleven, dan had dat Europa helemaal geblokkeerd, en was het ook voor Londen onmogelijk werken geworden. Want dan hadden de brexiteers kunnen zeggen: ‘Zie je wel, we hebben voor brexit gestemd, maar the deep state houdt dat tegen.’ Precies van dat soort verwijten moeten we af. De Britse uitstap is pijnlijk, maar noodzakelijk om later tot een meer volwassen, uitgezuiverde verhouding te komen tussen de Engelsen en de EU. Wie daar echter de prijs zal voor betalen, zijn in de eerste plaats de Noord-Ieren, maar ook de Schotten.”

Ook dat nog. Het valt te bezien wat de Schotten zullen doen.

VAN HECKE: “Inderdaad. Wat zal er overblijven van het VK zodra de Britten uit de EU gestapt zijn? Het antwoord is niet voor morgen. Maar op een termijn van tien jaar: komt er een referendum in Noord-Ierland? Het Goede Vrijdagakkoord (dat in 1998 het bloedige Noord-Ierse conflict beëindigde, nvdr) maakt zo’n referendum mogelijk. Beslissen de Noord-Ieren dan tot een hereniging met de Ierse Republiek? En wat gaat er gebeuren met Schotland? De voorstanders van de brexit hopen op een terugkeer van het Britse rijk. Het zou wel eens de finale doodsteek kunnen worden.”