Auteur Ayad Akhtar: ‘Amerikanen leven in een corporate totalitair regime’

De fundamenten van de Amerikaanse republiek staan na vier jaar Trump nog overeind, maar ze wankelen wel. De ongebreidelde macht van het Amerikaanse bedrijfsleven is volgens auteur Ayad Akhtar een grotere bedreiging voor de democratie in de Verenigde Staten dan de meute die het Capitool binnentrok.

‘Treurzang voor een thuisland’, zo heet het boek waarmee de Amerikaanse schrijver Ayad Akhtar sinds de herfst van vorig jaar in de Amerikaanse bestsellerlijsten prijkt. Een treurzang is het zeker, want als buitenstaander kan het leven in de Verenigde Staten behoorlijk hard zijn. Akhtar stelt zich niet langer de vraag of hij er wel thuishoort. Hij is er gewoon, omdat hij er geboren is.

Sinds Akhtar in 2013 een Pulitzer voor Drama won voor zijn toneelstuk Disgraced, is hij een veelgevraagde opiniemaker in de Verenigde Staten. Gezien zijn Pakistaanse achtergrond, gaat het dan vaak over identiteit. Dat stoort hem niet, maar hij vindt het wel het verkeerde debat. Hij heeft het liever over de ongebreidelde macht van het Amerikaanse bedrijfsleven, volgens hem de echte bedreiging voor de democratie. Veel meer dan de meute die op 6 januari het Capitool binnentrok.

“Dat was de povere slotscène van de vier jaar durende soapopera die het presidentschap van Donald Trump is geweest. Het is triest dat daarbij vijf mensen omkwamen. Maar een bende die het Capitool binnenwandelt om selfies te nemen een poging tot staatsgreep noemen, dat gaat me wat te ver. De politieke macht gaan die mensen niet verwerven. Dit land is erger verdeeld dan ooit. De participatieve democratie is zo goed als dood, wij zijn van burgers toeschouwers geworden. Zoals we van alles toeschouwer zijn geworden. Ik wil het belang en de ernst van die gebeurtenissen niet minimaliseren, maar vanuit een ander perspectief is het ook erg lachwekkend.”

Weinig mensen lachen met die bestorming.

AYAD AKHTAR. “Ik wel, ik vind het echt ridicuul. Het heeft van de Verenigde Staten het lachertje van de wereld gemaakt. Als we parlementairen uit het een of andere Aziatische land met elkaar op de vuist zien gaan, lachen we ons ook te pletter. Een man die in Vikingkostuum het parlement binnenwandelt! Anderen die als toeristen door de gangen struinen, op zoek naar de beste plekjes voor een selfie. Is dat het politieke protest waartoe die mensen in staat zijn? Ik denk dat het meer dan ooit duidelijk maakt dat we in een spektakelmaatschappij leven, het illustreert buitengewoon goed de trivialiteit van onze politiek. We verdienen ook niet beter dan dat die beelden de wereld rondgaan, we zijn een bananenrepubliek geworden. Maar dat kan niemand verbazen die de Amerikaanse politiek de afgelopen jaren heeft gevolgd. Er is zoveel schade aangebracht aan ons politieke systeem, niet alleen tijdens de voorbije vier jaar, maar toch vooral onder Trump.”

Kan dit het einde van de Trump-beweging betekenen? Of ligt de weg naar een meer autoritaire leider nog altijd open?

AKHTAR. “Ik denk dat de organische desintegratie van onze republiek bezig is, en dat we een soort verlangen zien naar een centrale check – een tegenmacht voor de ware krachten die onze levens vormgeven en die we niet aansprakelijk kunnen stellen. We leven in een corporate totalitair regime. Het dominante bedrijfsleven onttrekt zich bijna volledig aan het politieke besluitvormingsproces. We hebben geen invloed op dat systeem. Ik denk dat de mensen op verschillende manieren vragen om een tegenmacht, hoe disfunctioneel het resultaat ook is.”

Zoals de overwinning van Trump in 2016?

AKHTAR. “Precies. In dat opzicht zie ik gelijkenissen met de laatste stadia van de Romeinse republiek. Toen had de aristocratie zichzelf zoveel macht toebedeeld, dat de enige betekenisvolle tegenmacht tegen de aristocratie uiteindelijk een keizer bleek te zijn. Is het overdreven te denken dat we hier iets dergelijks meemaken? Ik weet het niet, maar ik weet wel dat steeds minder landgenoten denken dat de situatie in ons land goed is. Daar komt nog eens een pandemie bovenop, waardoor de armoede verder zal toenemen. Een ernstige verandering van de macht zie je vooral in periodes van armoede, denk maar aan Europa na de Eerste Wereldoorlog. Dit land staat nu voor enorme uitdagingen, maar ook bij de Democratische Partij zie ik weinigen die die problemen echt willen aanpakken.”

U verwacht niet dat er veel zal veranderen onder Joe Biden?

AKHTAR. “Ik hoop dat hij de epidemie eindelijk onder controle krijgt en dat hij dankzij zijn meerderheid in de Senaat en het Huis van Afgevaardigden de nodige fondsen kan vrijmaken voor een echte strijd tegen de crisis. Maar of hij in staat is om grote hervormingen door te voeren, bijvoorbeeld in de gezondheidssector of in de financiële wereld, daar heb ik ernstige bedenkingen bij. Ik zie het niet echt gebeuren.”

In uw roman gaat het vaak over geld en hoe dominant dat is in het Amerikaanse leven. Over de hebzucht die alomtegenwoordig is, over hoe er neergekeken wordt op arme mensen, en hoe de ongekende mogelijkheden die het land zou bieden, al lang een mythe zijn. Heeft de Amerikaanse droom wel ooit bestaan?

AKHTAR. “Voor sommige mensen bestond die droom wel degelijk. Voor mijn vader was de Amerikaanse droom echt. Hij kwam uit een arm dorp in Pakistan en maakte hier carrière als arts. Voor hem was het leven hier beter. Veel jongeren hebben terechte kritiek op de Verenigde Staten. Die oudere generaties begrijpen dat niet. Ze vinden dat jongeren te hard zijn voor Amerika, omdat de retoriek over de Amerikaanse droom voor hen wel correspondeerde met de realiteit. Maar voor jongeren, zeg maar iedereen onder de 35, zal het leven niet beter worden. Ze hebben geen geld, ze hebben geen bezittingen, ze hebben geen toegang tot de zaken die het leven van hun ouders beter maakten en er is geen sociaal vangnet. Die strijd tussen de generaties heb ik in het boek proberen te vatten. De Amerikaanse droom van mijn vader werd uiteindelijk ook een luchtspiegeling, maar daar heeft hij vrede mee.”

De vader in het boek keert op het einde van zijn leven wel terug naar zijn thuisland, Pakistan, terwijl de zoon in de Verenigde Staten blijft, ondanks al zijn kritiek op het land.

AKHTAR. “Precies, dat is een enorme contradictie, en daardoor is het ook goed drama. Die strijd tussen twee tegenstellingen maakt het spannende literatuur, hoop ik.”

Hoe gelukkig is die zoon in Amerika? Op een parkeerplaats wordt hij door vreemden uitgescholden voor aap. In de nasleep van 9/11 wordt hij verwijderd uit de aanschuivende rij met bloeddonatoren voor het ziekenhuis, omdat blanken zeggen dat ze zijn moslimbloed niet willen. Het lijkt me moeilijk om van zo’n land te houden.

AKHTAR. “Die ervaringen zitten zeker in het boek. Maar daarnaast zijn er ook de succeservaringen. Het onwaarschijnlijke succes dat hij bijvoorbeeld heeft als schrijver met het winnen van een Pulitzerprijs. Hij ziet langzaam maar zeker in dat zijn positie als buitenstaander ook een pad richting succes kan zijn. Hij beseft dat de vraag waar hij precies thuishoort niet kan worden opgelost. Dit boek is een poging om te beschrijven hoe je relaxt kunt omgaan met die vraag.”

Andere mensen hebben er misschien meer problemen mee?

AKHTAR. “Heel zeker. Veel mensen, zeker hier in de Verenigde Staten, hebben het boek gelezen als een poging om te omschrijven hoe onrechtvaardig het leven van een buitenstaander in de Verenigde Staten kan zijn. Die bedoeling had ik niet echt, ik wilde wel in alle eerlijkheid de ervaring van een buitenstaander beschrijven. Ik denk dat iedereen zijn kruis heeft om te dragen. Ik denk niet dat mijn kruis als buitenstaander belangrijker of zwaarder is dan dat van de melkveehouders in Wisconsin, van wie het leven wordt verwoest door de Republikeinse politiek en de hebzucht van het bedrijfsleven. We worstelen allemaal binnen een systeem dat ons niet meer toelaat om te floreren, niet als individu, en ook niet als volk.”

Hoe is het zover kunnen komen?

AKHTAR. “Sommige mensen in dit systeem kunnen veel geld verdienen. Daardoor zijn ze tot veel bereid. Kijk naar Facebook en Twitter. Om hun toekomst veilig te stellen gaan ze nu plots moreel verontwaardigd Trump buitensluiten, voor de laatste elf dagen van zijn termijn.”

Dat is hypocriet?

AKHTAR. “Het is erger dan hypocriet! Vier jaar lang heeft Mark Zuckerberg zoete broodjes gebakken met de regering-Trump, en nu is hij plots moreel verontwaardigd? Dat is compleet ongeloofwaardig! Steeds minder mensen zijn verantwoordelijk voor de beslissingen die onze levens bepalen. Vroeg of laat beseffen mensen dat en zullen de beslissingen van de machthebbers zich tegen hen keren. Dat is bepalend, dan verandert de geschiedenis, en niet door zo’n lachwekkende klucht als vorige week in het Capitool.”

U zegt vaak dat identiteit er niet echt toe doet, maar toch schrijft u erg vaak over identiteit.

AKHTAR. “Ik begrijp dat je dat zegt, maar toch zie ik het anders. Het is duidelijk dat identiteit een belangrijk onderwerp is in deze tijd. Mensen proberen te begrijpen wie ze zijn. Dat komt omdat ze het intuïtieve gevoel van wie ze zijn, zijn verloren. We voelen niet meer aan tot welke gemeenschap we behoren en daarom gaan we blijkbaar op zoek naar een duidelijkere omschrijving van onze identiteit. Maar ik ben niet zeker of je daar iets mee opschiet, of het antwoord op die vraag veel duidelijkheid brengt.”

Vindt u het dan niet vervelend dat mensen naar u verwijzen als een Amerikaans-Pakistaanse schrijver, of een Amerikaanse moslim?

AKHTAR. “Nee. Mijn moeder vond dat erg lastig. Ik niet. Ik ben al dankbaar dat mensen aandacht besteden aan mijn werk. Voor mij betekent dat label niets. Maar als het anderen kan helpen om mijn werk beter te begrijpen, dan is dat prima.”

Misschien zegt het meer over hen dan over u?

AKHTAR. “Het zegt vooral iets over onze tijd, denk ik. Dat verlangen naar een vastomlijnde identiteit blijkt voor veel mensen erg belangrijk te zijn. Het legt de nadruk op onze verschillen, meer dan op onze gelijkenissen, terwijl we allemaal in de eerste plaats mensen zijn. Door de verschillen te benadrukken beknotten we onze politieke macht, onze wil en onze kans om samen te werken. Terwijl we als mensheid oplossingen moeten vinden voor de klimaatcrisis en voor de massamigratie van de komende decennia. Ik denk niet dat een nadruk op het identiteitsdebat die problemen zal oplossen.”