Ashoka Mody: ‘Bij de volgende aardbeving verdwijnt Italië in de afgrond’

Voor Ashoka Mody, hoogleraar aan Princeton en voormalige functionaris bij het IMF, zijn de problemen van de eurozone geen mankement, maar inherent aan de euro. De mogelijke implosie van Italië riskeert de hele eurozone mee de afgrond in te sleuren.

De naam Ashoka Mody zal u misschien niet veel zeggen. De voormalige hoge functionaris van het Internationaal Monetair Fonds, tegenwoordig hoogleraar aan Princeton, is nochtans een beroemdheid. In Ierland bestaat er zelfs een ijsje met zijn naam, omdat hij aan het hoofd stond van de IMF-ploeg die tijdens de crisis de republiek bezocht.

Naar aanleiding van die ervaring besloot hij zich te verdiepen in de Europese Monetaire Unie en te analyseren wat eraan schort. Hij beschrijft de problemen in het historische en tegelijk vooruitziende compendium Euro Tragedy. Het werk is enthousiast onthaald door de economen Kenneth Rogoff, George Akerlof en Paul De Grauwe, die meent dat het “tegendraadse boek niet populair zal zijn in Brussel, maar elders des te meer”. Ashoka Mody zal inderdaad voor tandengeknars zorgen in het Berlaymontgebouw, want hij stelt dat de monetaire unie instabiliteit en een aanslepende recessie teweegbrengt en populisme aanwakkert.

U hebt het over een tragedie. Is dat niet wat sterk uitgedrukt?

ASHOKA MODY. “Ik ben pessimistisch over de toekomst van de monetaire unie, en daarom noem ik het een tragedie. Het is tragisch, omdat er aanvankelijk niet noodzakelijk slechte bedoelingen achter de euro zaten. Maar zijn bestaan maakt het zeer moeilijk hem te ontbinden. Na de invoering van de euro is de ruimte om te manoeuvreren zeer klein geworden. De leden van de eurozone zitten vast aan politieke en economische beperkingen die onvermijdelijk de verdeeldheid tussen de staten en de volken doen toenemen. Een eenheidsmunt vergroot de economische verschillen tussen de landen. Maar ze vergroot ook de politieke tegenstellingen. En dat is tragisch.”

Waarom zal de verdeeldheid toenemen?

MODY. “Omdat de nationale belangen uiteenlopen. En omdat er mensen zijn die de indruk hebben dat ze in de steek gelaten en benadeeld zijn. Het is gemakkelijk hen populistisch te noemen, maar waarom zijn ze zo geworden? Naar mijn mening stemmen ze op populistische partijen omdat ze merken dat niet alleen hun positie kwetsbaarder is geworden, maar ook die van hun kinderen. Het grote probleem is dat ze het idee hebben dat er geen sociale mobiliteit is. Dat mensen uit de boot vallen, is niet altijd de schuld van de euro. Maar alle kritiek is op de euro gericht omdat hij als vertegenwoordiger wordt gezien van een economisch liberalisme zoals in de Angelsaksische landen. Dat liberalisme kan productief zijn, maar het moet wel rekening houden met de mensen die het slachtoffer zijn geworden van de globalisering. De euro wordt ondermijnd door de langetermijnkracht van de globalisering. Maar ook van binnenuit, want hij wringt het macro-economische beleid in een te strak keurslijf.”

Dat voorbeeld van het keurslijf slaat op Italië. U zegt dat Italië nooit had moeten toetreden tot de euro. Zou Italië zonder de euro productiever zijn geweest?

MODY. “Pas op, ik zeg niet dat Italië zonder de euro productiever zou zijn. Als Italië niet was toegetreden, was de lire waarde blijven verliezen. Het land zou dus gaandeweg armer zijn geworden, maar we weten niet hoe de Italianen daarop zouden hebben gereageerd. We dachten dat de Italianen productiever zouden worden omdat ze zich niet langer konden verlaten op een devaluatie van hun valuta, maar dat is niet gebeurd. Sindsdien kampen ze met een dubbel nadeel: ze kunnen niet devalueren en ze zijn niet productiever. Als ze hun nationale munt hadden gehouden, zou een waardevermindering van de lire hun export hebben gestimuleerd. En misschien zou een depreciatie ook een duidelijk signaal zijn geweest dat hun land achteruitgaat. In plaats daarvan glijdt het nu geleidelijk en onmerkbaar naar de afgrond. Vanuit het oogpunt van de Europese Unie is Italië, gezien het ontbreken van het ‘ontgrendelingsmechanisme’ (een devaluatie van de munt en een renteverlaging in geval van een crisis) en de al twintig jaar toenemende druk op het land, niet langer een louter Italiaans probleem. Het is een probleem geworden voor heel Europa.”

Denkt u dat de droom van een federaal Europa die sommigen nog koesteren onmogelijk te verwezenlijken is?

MODY. “Toen Robert Schuman tijdens zijn verklaring op 9 mei 1950 voorstelde een Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) op te richten, presenteerde hij dat project als een eerste stap richting een Europese federatie. Maar in het Verdrag van Parijs van april 1951, waarmee de EGKS werkelijkheid werd, is het woord ‘federatie’ bewust weggelaten. Het werd vervangen door de term ‘gemeenschap’, ofwel een groep van gelijke staten wier soevereiniteit in defensie of belastingen niet ondergeschikt is aan een centrale instantie. Zelfs vanaf het prilste begin waren de Europeanen zich dus bewust van het probleem.”

Maar de Verenigde Staten hebben ook lang gedaan over hun politieke en monetaire eenmaking.

MODY. “Ik vind dat de vergelijking met de Verenigde Staten niet opgaat. Want vanaf hun ontstaan, vanaf hun grondwet van 1787, zijn de Verenigde Staten een federale staat geweest. Bij een echte federatie doen de deelstaten bewust afstand van hun recht belastingen te heffen en te besteden en van hun recht de eigen defensie te organiseren. Dat is bij Europa niet het geval.”

Maar er bestaat een oplossing voor dat probleem. Europa kan toch federale instrumenten in het leven roepen, zoals eurobonds en een Europees fonds ter garantie van bankdeposito’s?

MODY. “Die eurobonds, dat garantiefonds, enzovoort zijn financiële technieken. Transfers en bestuur, dat is waar het echt om gaat. Je moet rekenen op aanzienlijke en langdurige transfers, zoals die die nu nodig zijn tussen het noorden en het zuiden van Italië. Het mag met andere woorden geen tijdelijke hulp in tijden van crisis zijn. Is dat een goede zaak? Ik weet het niet. Sommigen zullen beweren dat het geldverspilling is en dat het probleem daarmee niet opgelost raakt.

“Maar stel nu dat die transfers werken. Dan blijft het bestuur over, wat voor mij de lastigste kwestie is. In een echte federale staat heb je een regering die verkozen is en door de kiezers ter verantwoording kan worden geroepen voor haar fouten. Om zoiets te bereiken op het niveau van de Europese Unie, moeten de nationale parlementen, die momenteel over de wetten en de budgetten stemmen, een groot deel van hun voorrechten opgeven. Anders zouden het Europese parlement en het daarnaast op te richten kabinet van ministers zwaar in aanvaring komen met de nationale parlementen. Maar dat probleem is niet opgelost. Met als gevolg dat de kiezers sinds de verkiezingen van 2012-2013 menen dat Europa een al dan niet slechte invloed heeft op hun dagelijkse leven en dat ze hun nationale politici daarvoor verantwoordelijk houden.”

Sinds 2012? Dat is een jaar na de top over de eurocrisis.

MODY. “Precies. De crisis in de eurozone heeft niet alleen economische littekens achtergelaten, maar onder meer ook politieke. En littekens kunnen het moeilijker maken te handelen. We kunnen de analogie doortrekken naar de Europese Centrale Bank, die haar verwondingen veel te laat heeft verzorgd, waardoor die ontstoken zijn. Er was veel kritiek op de veel te strenge bezuinigingsmaatregelen, maar het beleid van de ECB, die tijdens de crisis tegen de stroom in haar rentevoeten verhoogde en die vier jaar draalde voor ze met haar kwantitatieve versoepeling of massale aankoop van obligaties op de proppen kwam, heeft ook een zeer belangrijke rol gespeeld. Door haar gedraal is er een toestand van zwakke inflatie ontstaan. En als die inflatie te lang te zwak blijft, verandert het gedrag van de economische spelers. Zij zullen wachten met investeren of consumeren. Als gevolg daarvan vertraagt de economische activiteit nog meer, dalen de prijzen en kom je vast te zitten in de val van de laagflatie.”

Zoals in Japan?

MODY. “Ja. En Italië is in hetzelfde bedje ziek. Het is er zelfs erger dan in Japan. Italië kampt ook met een veroudering van zijn bevolking, maar zijn productiviteit ligt minder hoog. Het land moet dus het hoofd bieden aan een geringe inflatie, een veroudering van zijn bevolking en een lage productiviteit. En dat is nog niet alles. De rentevoeten van de ECB mogen dan laag zijn, de reële rentevoeten (gecorrigeerd voor inflatie) liggen nog altijd te hoog voor de Italiaanse economie. En mocht de Italiaanse groei nog verder dalen, door een wereldwijde handelsoorlog of een verslapping van de Duitse groei, dan zal Italië uiteindelijk in een recessie belanden. En dan zal de ECB niets meer kunnen doen.”

U voorziet twee mogelijke scenario’s voor de nabije toekomst. In het eerste blijven de landen van de eurozone halfzachte beslissingen nemen die het eigenlijke probleem niet oplossen. In het tweede ontmantelen ze de regels die te restrictief zijn, waardoor de eurozone uiteen dreigt te vallen. Hoe loopt dat volgens u af?

MODY. “We zien aan de recente gebeurtenissen, zoals het Frans-Duitse principeakkoord over een begroting voor de eurozone of de ‘oplossing’ van de Griekse crisis, dat we in het eerste scenario blijven hangen.”

En hoe loopt dat af?

MODY. “Met een Italiaanse crisis. Italië ligt boven op de breuklijn. Als er weer een aardbeving of nieuwe crisis is, verdwijnt het land in de afgrond en dreigt het de hele eurozone met zich mee te sleuren.”

Bio

· Geboren in 1956

· Studeerde elektronica en toegepaste economische wetenschappen in India en haalde in Boston een doctoraat (PhD) in economie.

· Bracht een groot deel van zijn loopbaan door in de internationale instellingen. Zo werkte hij bij de Wereldbank en stapte hij in 2001 over naar het Internationaal Monetair Fonds, waar hij adjunct-directeur voor Europa was. In die functie leidde hij de IMF-ploeg die tussen 2010 en 2013 samen met de ECB en de Europese Commissie tussenbeide kwam in Ierland. Hij was een tegenstander van te strenge bezuinigingsmaatregelen.

· Hij is als gastdocent verbonden aan Princeton.

Lees ook: ‘Veel talent, maar weinig rendement: waarom moddert de Italiaanse economie aan?’

De erfzonde

De zes stichtende leden van wat later de Europese Unie zou worden (de Benelux, Italië, Frankrijk en Duitsland) kwamen in 1969 in Den Haag op het idee voor de euro. Hun project bestond uit de invoering van een eenheidsmunt die de wisselkosten voor bedrijven en burgers zou wegnemen. Dat zou het handelsverkeer bevorderen. Tegelijkertijd wilden ze met de oprichting van een centrale Europese bank tot een eengemaakt monetair beleid komen om ontsporingen te voorkomen.

Het was de bedoeling dat de lidstaten van de monetaire unie zich ertoe zouden verbinden een strenge begrotingsdiscipline na te leven. Daarnaast moesten ze ook proberen hun economische beleid op elkaar af te stemmen. Op die manier zouden de staten almaar nauwere banden met elkaar aanknopen. Er zouden ongetwijfeld nog crisissen komen. Maar de oplossing daarvan zou hun bouwwerk alleen maar sterker maken.

“Maar de stichtende leden hadden moeten weten dat een muntunie niet noodzakelijk tot welvaart leidt”, merkt Ashoka Mody op. De stichtende landen waren zich ervan bewust dat de beloofde politieke winst (een verdere integratie) een illusie was. “Ze wisten dat ze nooit de controle over hun belastinginkomsten zouden opgeven om noodlijdende landen bij te staan”, onderstreept hij.

Al in 1971 had Nicholas Kaldor, toenmalig docent aan de London School of Economics en adviseur van verschillende Labour-regeringen, de kwetsbare punten van het project blootgelegd. De zwakste landen zouden niet langer hun toevlucht kunnen nemen tot devaluatie of een aanpassing van de rentevoeten. De oprichting van een fonds dat landen in crisis tijdelijk te hulp schiet, zou dan ook niet volstaan om de eenheidsmunt levensvatbaar te maken. De eenheidsmunt veronderstelde een systeem waarin de sterkste staten min of meer permanent de zwakste staten zouden moeten financieren. Zonder zo’n systeem zouden de zwakste staten, die met te hoge rentevoeten kampen en niet kunnen devalueren om zichzelf wat ademruimte te geven, verplicht zijn drastische loonaanpassingen te ondergaan. En, als ze er niet in slagen marktaandeel terug te winnen, aanpassingen van de arbeidsmarkt. Crisissen en recessies zouden langer aanslepen. Veel langer dan als ze hun eigen monetaire bevoegdheden hadden behouden. Jammer genoeg is dat precies wat er is gebeurd.

Martin Wolf, hoofdeconoom van de Financial Times, vatte het onlangs zo samen: “De euro is mislukt. Maar dat betekent niet dat de munt zich niet zal handhaven of dat de situatie verbetert als ze zou verdwijnen. De kosten van een breuk zouden te hoog zijn. Dat betekent dat het de eenheidsmunt niet is gelukt economische stabiliteit te creëren of de Europese identiteit te versterken. De euro is een bron van verdeeldheid geworden.” Dus precies het tegenovergestelde van wat de bedoeling was.

Alleen Merkel kan laatste fluitsignaal geven

Het idee voor een monetaire unie kwam van de Fransen. Maar het was een Duitser, kanselier Helmut Kohl, die de gouden legende van de euro opbouwde en de munt mogelijk maakte.

Helmut Kohl was diep getekend door de Tweede Wereldoorlog en zag zichzelf als de man die, op het moment van de Duitse hereniging, een project zou lanceren dat de eenheid van de Europese staten zou sacraliseren. Maar hij wist ook dat zijn landgenoten vreesden dat ze voor de arme landen zouden moeten betalen. Hij zei herhaaldelijk dat Duitsland niet de rekening van de andere landen zou betalen. En dus voerden ze de euro in, maar wel met strenge regels: geen bail-outs, geen tekorten en slechts beperkte schuldenlasten. Helmut Kohl wist heel goed dat er onoverkomelijke belemmeringen bestonden voor een echte politieke eenmaking van Europa. Maar hij had de geniale ingeving, zo legt Ashoka Mody uit, een mooi verhaal rond het project te weven en er een instrument voor de vrede van te maken. Maar de door hem geprezen ‘politieke unie’ was een alomvattend begrip dat iedereen kon interpreteren zoals hij wou.

En zo werd de munt die de Fransen wilden volgens Duitse regels ingevoerd. En dat is de hele tragedie van de euro, onderstreept Ashoka Mody, die eraan toevoegt: “Wat een Duitse kanselier doet, kan alleen een Duitse kanselier ongedaan maken. En die kanselier kan alleen Angela Merkel zijn. Geen enkele andere zal kunnen doen wat Merkel zou kunnen verwezenlijken. De volgende kanselier zal veel te nationalistisch zijn.”

Mody stelt zich de exit-toespraak voor die Angela Merkel zou kunnen houden als ze geconfronteerd wordt met een vierendeling van de eurozone. Ze zou kunnen aankondigen dat Duitsland een groot deel van de Griekse schuld kwijtscheldt. En dat de Europese Centrale Bank behalve de handhaving van de stabiliteit van de prijzen er een tweede doel bij krijgt: de werkgelegenheid. En dat er een nieuw mechanisme komt voor de afhandeling van staatsschuld. Eentje dat het schuldenplafond in geval van ontsporingen automatisch verlaagt. Dat zou de staten responsabiliseren, maar ook de beleggers die hen geld lenen. En het zou voorkomen dat crisissen onhoudbare proporties aannemen. En het minst tragische einde zou zijn dat de eurozone ‘aan de bovenkant’ uiteenvalt, met de sterke landen die uit de monetaire unie stappen. Dan zou Duitsland zijn Deutsche Mark terugkrijgen. Maar de kanselier heeft al alles gedaan wat ze kon, en dat scenario, benadrukt Ashoka Mody, is een utopie.