Leve de empathie

In de boekhandel valt mijn blik op Een tijd voor Empathie van Frans de Waal. Hij is hoogleraar psychologie aan de Emory University in Atlanta. Op de cover van het boek is een foto afgedrukt van een hulpeloos babyhandje in een harige apenklauw, wat verwantschap en zorg suggereert.

Dat primaten gezamenlijke voorouders hebben geloof ik zonder meer, de fundi’s die de evolutietheorie van Charles Darwin afwijzen moeten eens goed in de spiegel kijken – ‘bon sang ne peut mentir’ – maar wat ‘the survival of the fittest’ betreft hebben de mensen de apen in de klauw en niet omgekeerd.

Het is met het apenbestand droevig gesteld, maar het is nog de vraag of de mensen zichzelf zullen overleven. We zijn goed bezig de aarde te verbruiken: de zeeën worden leeggeroofd, de bossen gekapt, het land uitgeput, de lucht vervuild. De opwarming heeft onder meer tot gevolg dat het ijs van de polen zorgwekkend smelt, waardoor bijvoorbeeld heler delen van de Lage Landen onder water dreigen te verdwijnen, terwijl elders de woestijn terrein wint en water een zeldzaam goed wordt. Daarbij komt een dolgedraaide economie, die de kloof tussen arm en rijk onoverbrugbaar maakt. En ondanks natuurrampen, epidemieën en oorlogen, is de overbevolking een feit. Trop is te veel, we zitten elkaar in de weg, de wereld draait vierkant.

Geen wonder dat velen proberen te overleven door ontkenning. Het nieuws is onveranderlijk slecht, we willen de ellende niet meer zien, niet meer horen, we willen het niet hebben geweten, want we kunnen het niet helpen, alles wordt toch boven onze hoofden bedisseld. ‘Laten we het ervan nemen zolang we kunnen’, zegt menige volksmond. We zijn niemand rekenschap verschuldigd, wie uit de boot valt heeft pech gehad, het sociale vangnet wordt aldoor luider in vraag gesteld, terwijl met hand en tand wordt vastgehouden aan verworven rechten.

Generaties lang ging men ervan uit dat de kinderen het beter zouden hebben dan de ouders, nu is dat geen algemeen streven meer. Generaties lang gold er ook een ongeschreven generatiepact, ‘ik zorg voor jou zolang je klein en onmondig bent, jij zorgt voor mij als ik niet langer jong en sterk ben’. Ook dat geldt niet langer, wij hebben de verantwoordelijkheid voor elkaar afgeschoven, jong en oud hebben het te druk met zichzelf.

Onze ouders hebben het leven doorgegeven, wij doen – in meerderheid – hetzelfde. Het verleden begint niet bij onze geboorte, de toekomst eindigt niet met onze dood. Een kind is een gok voor de toekomst, een kunstwerk is een gooi naar de eeuwigheid, een zaak opbouwen is vertrouwen hebben in de toekomst, werken doet men niet alleen voor het dagelijks brood, maar ook met het oog op morgen. Zonder toekomstperspectief is er weinig hoop en zonder hoop heeft weinig zin. Het opmerkelijke aan Barack Obama is niet alleen dat een kleurling president van Amerika kon worden, maar dat hij erin slaagde de mensen hoop te geven, het verlies van die hoop – wat ook een vertrouwensbreuk is – maakt dat hij, die als een Messias werd ingehaald, nu als een verliezer dreigt af te gaan.

De Amerikanen zijn niet de enigen die zich blindstaren op winners en gewin. Iedereen droomt van succes, van materiële welvaart, maar gaat voorbij aan de inzet, het talent, het werk, en de opoffering die dat vraagt. Geen mens ontkomt aan verdriet of verlies, iedereen kan ziek worden of tegenslag kennen, en allen worden we oud.

Bladerend in het boek van Frans de Waal werd ik getroffen door een citaat van Barack Obama: “Ik denk dat we het meer over ons empathietekort moeten hebben. Je ontwikkelt je ware mogelijkheden pas als je je lot verbindt aan iets wat groter is dan jezelf.” In moeilijke tijden moet je visionair denken en vertrouwen op beproefde waarden. Empathie staat voor inlevingsvermogen, voor begrip en mededogen, wat door assertieve lieden wordt afgedaan als zwakheid.

In de aanloop van het sociaal overleg gingen ondernemers en vakbonden in de clinch. De eerste klaagden over onnodige beperkingen en hoge loonlasten, de tweede verklaarden niet toe te laten dat de economische crisis wordt misbruikt om sociale verworvenheden aan te tasten. Na het verbale spierballenvertoon vroegen de partijen om wederzijds respect. Hadden ze daar dan niet van uit kunnen gaan? Zijn werkgevers en werknemers niet op elkaar aangewezen? Volstaan de mondialisering en de crisis niet om de rangen te sluiten? Volgens Frans de Waal is de belangrijkste vraag van deze tijd: hoe een goed draaiende economie te combineren met een humane samenleving. Ik heb me het boek aangeschaft, misschien kunnen we toch nog wat leren van de apen.

DE AUTEUR IS schrijfster.

Monika van Paemel

Zonder toekomstperspectief is er weinig hoop en zonder hoop heeft weinig zin.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content