Lessen in leiderschap

AFGELOPEN WEEK HEB IK ME verdiept in de essentie van leiderschap. Ik heb de film De dood van Stalin van Armando Iannucci gezien en enkele klassieke artikels over leiderschap herlezen in Harvard Business Review, de marktleider in pseudowetenschappelijke publicaties over dat onderwerp. De film was boeiender en leerzamer.

Geen misverstanden alsjeblieft. Ik heb helemaal geen interesse voor het leiderschap van Stalin. Moorddadige tirannen zijn misdadigers, die een pervers spel van repressie en terreur spelen. De sfeer van terreur wordt in de film heel goed beschreven. Je voelt lijfelijk wat het betekent dat je op een willekeurig moment zonder aanleiding kunt worden opgepakt en kunt verdwijnen. De film is een hilarische beschrijving van het spel om de macht na het onverwachte overlijden van Stalin – een bizarre satire, een zwarte komedie, een beetje Monty-Pythonachtig (komt dat omdat Michael Palin erin meespeelt?), met sprankelende panoramische beelden en filmografische hoogstandjes.

DE BELANGRIJKSTE LESSEN over leiderschap in die film zou ik als volgt durven samen te vatten. Ten eerste, doe het nooit alleen. Zoek bondgenoten, sluit verbonden en wees vooral sneller dan de anderen om dat te doen. De ware held van de film is voor mij Nikita Chroesjtsjov, die drie jaar later ook de formele macht naar zich toetrok. Hij laat geen gelegenheid voorbijgaan om zaadjes te planten, zijn oor te luisteren leggen, waar nodig low profile te blijven, en vooral zeer goed aan te voelen uit welke hoek de wind waait. Organisaties zijn complexe systemen, en wat je als leiderschapsexpert moet weten, is dat leiderschap lijkt op medicamenten: heilzaam in kleine dosissen, gevaarlijk in grote.

TEN TWEEDE: verwar het formele niveau niet met het informele. Het formele moet het informele dienen. De ware macht is niet in organogrammen, procedures en systemen te vatten, maar het omgekeerde is wel waar: machtigen mogen niet te kort schieten in het spel om het formele naar hun hand te zetten. Legitimeer je macht, laat de feiten die in je kraam passen aanrukken, en veeg de hinderlijke feiten van tafel. Na zo’n film besef je zeer goed dat de meest zichtbare leider van het moment, de heer Trump, die les nog onvoldoende geleerd heeft. Hij veegt met een reuzenbezem de hinderlijke feiten onder de tapijt, maar net een tikkeltje te frequent en te bombastisch. Een echte leider wil door de geschiedenis worden beoordeeld, en die is minder verdraagzaam voor pseudolegitimering.

Ten derde: vergeet de show niet. De meest hilarische scènes zijn de waanzinnige contrasten tussen de groots opgezette show en de keiharde realiteit. De nieuwe secretaris-generaal moet met hetzelfde meisje op de foto als Stalin. Maar niemand vindt het meisje. De toespraken vanuit het Kremlin bij de begrafenis behoren volgens mij nu al tot de klassiekers in dat genre. Vooral hoe een hinderlijke stem het zwijgen wordt opgelegd door net tijdens zijn toespraak voldoende legerjets te laten overvliegen.

DAT BRENGT ONS NAADLOOS bij de vierde les. Leiderschap, politiek en het vertellen van een grap hebben één grote gemeenschappelijke factor: timing is alles. Wat eerst? Wat zal daar automatisch uit volgen? Managers zijn geobsedeerd door de eerstvolgende stap. Leiders besteden meer aandacht aan de volgorde van de stappen. Heel vaak doen ze dat intuïtief. Net zoals de absolute grootmeesters in het voetbal vaak o zo toevallig op de juiste plaats staan, voelen leiders bijna instinctief aan welke stappen ze kunnen overslaan, welke ze langzaam moeten nemen en laten ze aan managers de ruimte om de volgende stap uit te werken.

Ten slotte, leiders houden hun ogen wijd open. De zwakke figuren zien of horen niets. Zij denken alleen aan de partijlijn of aan hun imago, of klampen zich vast aan de macht. Chroesjtsjov observeert, analyseert, interpreteert. Hij is de enige in het gezelschap die via zijn echtgenote ook een blik op de echte wereld heeft.