Internet-believers zijn utopisten

Het internet zou de burgers mondiger, democratischer, gelukkiger en slimmer maken. Bevlogen kletspraat?

“De techniek verwezenlijkt de directe democratie en schrapt de onpersoonlijkheid waaronder ingewikkelde maatschappijen lijden. Zij brengt de samenleving in overeenstemming met het ideaal van de stadsstaat, waar alle burgers meepraten.”

Het zoveelste hoera voor het internet? Neen, deze voorspelling van 1924 sloeg op de radio.

Rein de Wilde, universitair hoofddocent van de faculteit Cultuurwetenschappen van de Universiteit Maastricht, heeft het boek ‘ De Voorspellers, een Kritiek op de Toekomstindustrie‘ geschreven. Het verschijnt een dezer dagen bij uitgeverij De Balie. Daarin bekritiseert hij niet de informatie- en communicatietechnologie (ICT) op zich, wél de wijze waarop de toekomstvoorspellers de toon voor het publieke debat zetten.

De Wilde: “Europese beleidsmakers praten luidkeels over perfecte, digitale apparaten die alle problemen oplossen. Een nieuwe ideologie, het digitalisme, dient zich aan.” Hij voert strijd met de cyberprofeten: “De profetie over de radio is niet uitgekomen. Het internet is vandaag even nieuw als de radio toen, de voorspellingen over het vermeende positieve effect van die nieuwe techniek zijn verrassenderwijze gelijk aan de voorspellingen over het positieve effect van de radio. Dat begon al bij de telegraaf en liep van telefoon over radio naar televisie.”

De utopie wordt gemeengoed en sijpelt binnen langs bijvoorbeeld het groene denken, de euro, de roep om het permanente leren. Lernout & Hauspie is in de ban van de utopisten. Wie de boeken van huisgoeroe Ray Kurzweil openslaat, leest profetieën (zie Trends, 3 december 1998). Hij voorspelt in ‘ The Age of Spiritual Machines‘ de fusie tussen mens en computer. Jo en Pol zijn er weg van. In 1997 werd Kurzweil Applied Intelligence gekocht door L&H. En ook de overheid laat er zich door verleiden. De teksten van minister van Telecommunicatie Rik Daems (VLD) over e-government passen ondanks de droogbroodtoon in toekomstverkenningen als de Nederlandse officiële studie over Een Ministerie van Tijd & Ruimte.

De Wilde studeerde één jaar in San Diego en zag rondom zich Silicon Valley wassen als kool. In de jaren negentig werd hij actief bij Doors of Perception, een Amsterdams instituut met visiting cybergoeroes als Derek De Kerckhove. Zijn commentaar op de internetidylle: “De centrale boodschap ervan luidt: sticht een nieuw ministerie dat de introductie van digitale technologie op elk beleidsdomein stimuleert. Dankzij het digitale manna kunnen we thuis werken en beter onze tijd indelen. Bovendien is slimme techniek nog bijzonder milieuvriendelijk ook. Wie dat niet gelooft, bewijst het tegendeel maar.”

Utopisme is drammerig

Tussen ideologieën en utopieën bestaan familiegelijkenissen, stelt De Wilde: “Het marxisme looft het proletariaat, maar in het concrete doen en laten van arbeiders waren Lenin en Trotski niet geïnteresseerd. Liberale tijdgenoten verheerlijkten de vrije markt, zonder zich te verdiepen in het reilen en zeilen van feitelijke bestaande markten. Het digitalisme vormt op deze wetmatigheid geen uitzondering. De lofzang op digitale technologie als de historische factor van de toekomst gaat steevast gepaard met een opvallende desinteresse voor de geschiedenis en de eigen aard van de relatie tussen mens en techniek.”

Kenschetsend voor het utopisme is het herleiden van een veelheid van problemen tot één aspect, tot één fout. Als je die fout herstelt, dan volgt de rest automatisch en krijg je een betere wereld en betere mensen. De Wilde illustreert: “Bij Marx is de afschaffing van de privé-eigendom de sleutel voor een betere wereld, in het nazisme levert de raszuiverheid een beter bestaan.”

De Wilde herkent patronen, repetitieve denkwijzen. Ford bracht met zijn Model T een wagen, geschikt om de natuur te herwinnen: “Het is typisch om aan een nieuwe techniek een overdreven revolutionair karakter toe te kennen. Na het overwaaien van de ICT-utopie, duikt morgen de utopie van de gentechnologie op. Het denken van de Wereldbank over het effect van ICT in de Derde Wereld is een eerste voorbeeld. De verwachting van e-government en de Electronic Town Hall om de burger dichter bij het beleid te betrekken is een tweede.

Revoluties komen niet uit

Het internet is magisch en draagt een collectieve geest, de gebundelde kennis van iedereen. Het internet lijkt op Plato‘s wereld van de zuivere Ideeën. De Wilde: “Die platoonse wending in het denken over het internet toont dat de toekomstindustrie aansluit bij het Verlossingsverhaal. We moeten het als mensheid eerst duizend jaar of langer uithouden om uiteindelijk weer op te staan en verzoend te worden met God.”

Nicholas Negroponte van het Medialab ( Massachusetts Institute of Technology) hanteert volgens De Wilde dezelfde utopische logica als die van het christendom en de klassenstrijd.

Sinds de jaren vijftig zijn er misschien wel vijftig revoluties voorspeld en nog veel meer technologische voorspellingen zijn nooit uitgekomen. De aarde wordt niet vanaf de maan verlicht en interactieve televisie, waarover in de jaren tachtig veel gefantaseerd werd, is er ook vandaag nog niet. De Wilde concludeert krachtig: “Internet aanduiden als een revolutie lijkt me daarom overdreven.”

FRANS CROLS