‘De stemming van het jaar’: wat u moet weten over de nakende zorgplichtwet in 8 vragen

Ondernemers van bij ons aansprakelijk stellen voor milieu- en mensenrechtenschendingen verderop in hun toeleveringsketen. Dat beoogt de nakende Europese zorgplichtwetgeving. Wat betekent dat concreet voor bedrijven?

De stemming van het jaar. Zo noemt het Belgische middenveld de stemming die op 1 juni plaatsvindt in Brussel. Die dag buigt het Europees Parlement zich over de zorgplichtwetgeving, die bedrijven verantwoordelijk maakt voor eventuele misstanden in hun toeleveringsketen – ongeacht of die zich binnen of buiten Europa bevinden. Daarna volgen onderhandelingen tussen de Europese Raad, de Commissie en het Parlement over een gezamenlijke richtlijn, om in 2024 tot wetgeving te komen.

Een enquête van Growth from Knowledge in opdracht van Fairtrade Belgium uit 2019 toont aan dat 62 procent van de Belgen van mening is dat bedrijven hun activiteiten moeten uitvoeren met respect voor de mensenrechten en het milieu. In zijn boek The Offer You Can’t Refuse pent marketingprofessor Steven Van Belleghem cijfers van Nielsen neer waaruit blijkt dat 94 procent van de Belgen trouw blijven aan merken die transparant zijn over hun toeleveringsketen. De Belg lijkt er klaar voor, maar hoe stomen we onze bedrijven klaar voor de wetgeving die eraan zit te komen? Dat vroeg Trends aan consultants Famke Schaap en Saartje Boutsen.

Bedrijven zullen zelf hun toeleveranciers moeten controleren op ecologische en sociale risico’s’ Famke Schaap, Hyacint Consult

1. Wat is zorgplicht?

“Terwijl vroeger overheden verantwoordelijk waren voor de implementatie van arbeidsvoorwaarden in handelsakkoorden, zullen dat nu de bedrijven zelf zijn”, zegt consultant handel en duurzaamheid Famke Schaap, oprichter van de Brusselse adviespraktijk Hyacint Consult. “Bedrijven zullen dus zelf hun toeleveranciers moeten controleren op ecologische en sociale risico’s. Dat geldt voor directe en indirecte leveranciers.”

Daarom hangt zorgplicht samen met transparantie, gaat Saartje Boutsen verder. Zij is medeoprichter van het Leuvense duurzaamheidsadviesbureau Studio D. “Je moet zicht hebben op je volledige supplychain om de mensenrechten- en milieurisico’s te kunnen inschatten, en er vervolgens naar handelen om die te voorkomen of aan te pakken.”

2. Welke risico’s bestaan er?

“Er zijn verschillende risico’s die je in kaart moet brengen”, aldus Boutsen. “Welke dat zijn, is afhankelijk van de sector, het type product of het productieland. Voor de hout- of voedingsector is ontbossing een belangrijk risico, voor een IT- product moet je denken aan de arbeidsomstandigheden en de milieu-impact van informele mijnbouw in Afrika, maar ook aan de gevolgen van elektronisch afval. Als je aankoopt in Turkije, houd je het best rekening met risico’s zoals kinderarbeid door Syrische vluchtelingen, extreme inflatie en aardbevingen. Maar we moeten het niet altijd ver van huis zoeken. Onderbetaalde en illegale arbeiders op bouwwerven, en mensenhandel en sociale dumping in de transportsector bestaan hier ook.”

“Door de strenge eisen op de Europese markt, zullen die bedrijven zich wereldwijd moeten aanpassen om te garanderen dat zij nog aan Europa kunnen leveren”, gaat Schaap verder. “Ze zullen bewijzen op tafel moeten leggen over bijvoorbeeld duurzame lokale productiefaciliteiten, verwerkingsfabrieken of grondstofwinning.”

3. Is zorgplicht verplicht voor alle bedrijven?

Nee, enkel grote bedrijven moeten voldoen aan de strengere bepalingen. “Het gaat om bedrijven met meer dan 500 werknemers en een omzet van meer dan 150 miljoen euro, of bedrijven met ruim 200 werknemers en een omzet van ruim 40 miljoen euro in sectoren met een hoge impact, zoals textiel, landbouw en mineralen”, duidt Boutsen. “Al stelt het Europees Parlement een ondergrens van 250 werknemers voor”, vult Schaap aan. “De aankomende onderhandelingen zullen dat aspect scherpstellen.”

Kmo’s vallen daar niet onder. Toch is het ook interessant voor kleine bedrijven om al mee te zijn met de verduurzamingsgolf. Volgens Schaap en Boutsen is het een kwestie van tijd vooraleer ook zij verplicht zullen worden. “Duurzaamheid wordt mainstream. Het identificeren en aanpakken van risico’s op het gebied van mensenrechten en milieu, en daarover transparant rapporteren, wordt een standaardonderdeel van internationaal zakendoen.”

“Vlaanderen is een kmo-landschap”, meent Boutsen “Ze zullen nog niet meteen direct onder de ketenzorgverplichting vallen, maar wel indirect. Hun klanten zijn vaak bedrijven die wel aan de nieuwe verplichtingen moeten voldoen.”

4. Is wetgeving voor duurzame handel nieuw?

“Niet echt”, oordeelt Schaap. “De OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen en de VN-beginselen voor mensenrechten en het bedrijfsleven bestaan al meer dan tien jaar. Door het vrijwillige karakter waren te weinig bedrijven geneigd die duurzame handelspraktijken uit te voeren. Door ernstige misstanden, zoals milieuschendingen door oliebedrijven, hebben ngo’s druk uitgeoefend op Europese overheden.”

5. Hoe streng zal de wetgeving zijn?

Famke Schaap verwacht dat de Europese Commissie steeds meer druk zal uitoefenen op landen die internationale afspraken niet naleven. “Dat Europa een chief trade enforcement officer aangesteld heeft, is enerzijds een teken aan de wand. Die zal van dichterbij opvolgen of bedrijven en hun toeleveranciers zich aan de regels houden en mogelijk sancties voorstellen wanneer dat niet het geval blijkt. Anderzijds zullen de lokale overheden van Europese lidstaten ervoor moeten zorgen dat bedrijven zich aan de regels houden.”

6. Wat zijn de voordelen van zorgplicht?

“Bedrijven die er al op inzetten, merken dat duurzaamheid loont”, zegt Boutsen. “Het levert hen wel degelijk iets op: klanten reageren enthousiast, ze halen een offerte binnen die ze anders misschien niet zouden hebben gehaald en ook in de war for talent is duurzaam ondernemen een troef.”

Een aantal kmo’s is al een tijdlang gewonnen voor die redenering. In 2021 vroegen zo’n zestig Belgische ondernemingen en bedrijfsfederaties in een open brief om werk te maken van een zorgplichtwetgeving, niet enkel Europees, maar vooral nationaal. De bedrijven verwezen naar het creëren van “een gelijk speelveld om mensenrechtenschendingen en milieuschade in productieketens tegen te gaan”. Uit onderzoek van het HIVA-Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving aan de KU Leuven uit 2018 blijkt dat België in zorgplichtinitiatieven achterloopt op de buurlanden. In haar regeerakkoord beloofde de federale regering een ‘voortrekkersrol’ te spelen om dat recht te zetten.

Een eerste stap is in dialoog te treden met je leveranciers. Daarmee kom je al een heel eind’ SAARTJE BOUTSEN, STUDIO D

7. Wat zijn de nadelen?

Kosten en investeringen, daar wringt het schoentje. “Tot hiertoe hebben bedrijven vooral gelet op de beste kwaliteit voor de beste prijs”, weet Boutsen. “Nu is de uitdaging om ook sociale en ecologische kwesties in die som op te nemen.”

Een tip van Boutsen is om het aantal leveranciers te beperken. “Zo perk je ook het risico in.” Ook stelt ze voor om zo veel mogelijk langs te gaan bij de fabrieken. “Een eerste stap is in dialoog te treden met je leveranciers. Daarmee kom je al een heel eind”, aldus Boutsen.

8. Leidt zorgplicht tot eerlijke handel?

Daarover zijn de meningen verdeeld, meldt Schaap. “Het voorkomen en adresseren van misstanden kan een gunstig effect hebben op werknemers van bijvoorbeeld kledingfabrieken. Maar het mes snijdt soms waar we niet willen dat het snijdt. Europa blijft bezig met ontwikkelingshulp en zegt de armste mensen in de wereld vooruit te willen helpen. Juist zij dreigen uit de boot te vallen”, zegt ze, een redenering die ook terugkomt bij het HIVA. “We leggen zodanig lastige eisen op dat je je kunt afvragen of kleine coöperatieven eraan kunnen voldoen.”

“Het kan zijn dat we straks een groep van landen en bedrijven krijgen die met elkaar zakendoen op basis van hogere duurzaamheidsstandaarden”, zegt Schaap. “Andere, vaak ontwikkelingslanden, dreigen uit de boot te vallen.” In navolging van de Verenigde Staten werkt de Europese Unie, behalve de zorgplicht, ook een voorstel uit om dwangarbeid in te perken. Europa wil bovendien de afhankelijkheid van China afbouwen, bevestigt ook Flanders Investment and Trade. Hogere duurzaamheidsstandaarden kunnen Europese bedrijven afschermen van Chinese concurrentie.