HOE kwetsbaar is België voor terreur ?

Elf september 2001 heeft de openbare veiligheidsdiensten én ondernemingen wakker geschud. Strategische infrastructuur- en nutsbedrijven houden in hun crisismanagement rekening met waanzinnige catastrofescenario’s. Overleeft de Belgische economie een aanslag op haar vitale organen?

“De voorbije twee jaar trokken we uiteraard lessen uit de 11 september-aanslagen,” zegt Koen Dassen, topman van de Staatsveiligheid. “Vroeger sloot de Staatsveiligheid bepaalde rampenscenario’s uit als cowboyverhalen, maar vandaag gaan we ervan uit dat niets te extreem is. Daarom besteden we aandacht aan strategische zenuwcentra, die vroeger als relatief veilig werden beschouwd. Terroristen worden creatiever. Dus moeten ook wij de verbeelding laten werken.”

André Clymans leidt als adviseur-generaal van de Civiele Veiligheid vanuit het crisiscentrum de operaties bij een nationale ramp (de zogenaamde fase 4). Hij getuigt: “Elf september heeft onze ogen geopend voor de hightech-dreigingen. Terwijl we voor klassieke catastrofes als overstromingen, treinrampen of ontploffingen noodplannen hadden, lag er voor dit soort nieuwe bedreigingen geen scenario klaar. Nu kunnen we terugvallen op mensen en middelen als de ramp zich voordoet. Als er bijvoorbeeld een massale internetaanval op bepaalde infrastructuren begint, weten we welke externe krachten ergens paraat staan.”

Clymans noch Dassen geeft details vrij over de zwakke plekken die bij een ramp de economie een zware slag zouden toebrengen. “Het is toch niet de bedoeling dat Trends een handleiding voor terroristen uitbrengt?” zegt de woordvoerder van minister van Binnenlandse Zaken Patrick Dewael ( VLD).

Om toch een idee te krijgen van de mogelijke rampen en reddingsscenario’s, zocht de redactie de zwakke plekken van onze overheden, bedrijven en organisaties.

1. Energie: een Boeing op Doel?

Vlak na de aanval op de WTC-torens kreeg nucleaire veiligheid weer de volle aandacht. De meeste kerncentrales in Europa hadden voldoende bescherming tegen een aanval met een klein vliegtuigje. Maar wat brengt een aanval met een groot passagiersvliegtuig op de kerncentrales van Doel of Tihange teweeg?

Een rapport van de Europese Commissie berekende ooit dat een aanval op de kerncentrale Cap de la Hague in Cherbourg (Frankrijk) tot de onmiddellijke dood van 1,5 miljoen mensen zou leiden. De straling zou 66 keer sterker zijn als die van Tsjernobyl.

Een aanslag met een Boeing 767 op een kerncentrale is volgens het Federaal Agentschap voor Nucleaire Controle ( FANC) onwaarschijnlijk, omdat de kwetsbare gebouwen moeilijk vanuit de lucht kunnen worden gedetecteerd. Bovendien is het technisch lastig. André Clymans, die zich baseert op informatie van de luchtmacht en de Sabena Flight Academy: “Door de wirwar van installaties rond een centrale moet een piloot vanuit een welbepaalde hoek met een erg trage snelheid vliegen. De kans op een aanval is statistisch gezien verwaarloosbaar.”

Maar wat als een interne bron de exacte informatie doorspeelt aan externe organisaties? Of als een werknemer zelf een sabotagedaad pleegt? Koen Dassen bevestigt dat zijn organisatie het personeel van de kerncentrales en andere gevoelige infrastructuur grondig screent. “De politieke overtuiging onderzoeken we niet, want dat is ongrondwettelijk,” aldus de chef van de Staatsveiligheid. “Wel of de potentiële medewerker op basis van zijn financiële afhankelijkheid, zijn verleden, imago of bepaalde contacten een mogelijk gevaar voor de veiligheid is. Het onderzoek wordt aan de betrokkene meegedeeld en hij kan eventueel in beroep gaan bij het Comité I.” Dat comité controleert de Staatsveiligheid. Als we de lijst vragen van de Belgische bedrijven waarvan het personeel wordt gescreend, klinkt het standaardantwoord: “Deze informatie is niet publiek.”

Volgens Electrabel zijn de kerncentrales “de best beschermde gebouwen in ons land”. Zelfs een aanslag heeft een beperkt gevolg. “De Belgische economie valt dan niet in een groot zwart gat,” aldus Clymans. “Uiteraard zijn er noodplannen om de energievoorziening op een aanvaardbaar peil te houden.” Het distributienet zelf is met 8000 kilometer luchtlijnen en 800 hoogspanningsposten minder veilig. “Voor terroristen is er keuze te over,” aldus Walter Aertsens, woordvoerder van netbeheerder Elia.

Het net is gebouwd op een “n-1 beveiliging”: een grote centrale, een dispatchstation en een grote lijn kunnen op hetzelfde moment stilvallen zonder dat de distributie in gevaar komt. Als er twee centrales of lijnen blokkeren, loopt België het risico zonder stroom te vallen. Dat wordt opgevangen met ‘afschakelplannen’ (waarbij regio’s worden losgekoppeld van het net om een landelijke panne te vermijden) en ‘wederopbouwplannen’ (om de stroomtoevoer op gang te brengen na een totale black-out).

De gasdistributie is dan weer zo goed als onmogelijk lam te leggen. Het gros van de leidingen ligt immers een meter onder de grond. Bovendien zijn ze sterk vertakt, zodat er altijd een alternatieve route is bij een onderbreking.

Een mogelijk doelwit is de LNG-terminal in Zeebrugge. “Omdat die 1,5 kilometer in zee ligt, is die relatief makkelijk te beveiligen,” sust Griet Heyvaert, woordvoerster van Fluxys, de beheerder van het gastransportnet. “De opslagplaatsen van het gas zitten diep onder de grond, en tussen de installaties in Zeebrugge is er heel wat ruimte. Mocht de aanvoer toch stilvallen, dan zijn er voldoende buitenlandse alternatieven.” Fluxys schreef een draaiboek uit voor crisismanagement. De “meest onwaarschijnlijke scenario’s” zijn uitgetekend, maar… geheim.

2. Voeding: gif in ons drinkwater?

In de jaren tachtig zaaide de Palestijnse organisatie PLO terreur met sinaasappelen waarin kwik was gespoten. Een klein gevaar, maar er ontstond een ware angstpsychose. Tot scha en schande heeft België in het verleden ondervonden waartoe een voedselcrisis kan leiden. Maar de kans op massale externe aanvallen is relatief gering. Een terrorist die veel slachtoffers wil maken, doet dat best niet via de voedingsindustrie.

Op kritische punten in de voedselproductie worden voortdurend controles en analyses uitgevoerd. Lotnummers kunnen meteen uit circulatie worden genomen. Tenzij goed georganiseerde terroristen in detail de bronnen kennen van waaruit de belevering van de voedingsingrediënten gebeurt, is er weinig gevaar.

Jacques Hendrickx, topman van Food Security, stelt zelfs formeel dat er door de doorgedreven controle vandaag geen zwakke punten meer bestaan. Deze discrete organisatie helpt voedingsbedrijven bij het voorkomen van voedselcrises, en dus ook tegen voedingsterreur.

Sinds 2002 bestaat er nochtans een werkgroep van de voedingsfederatie Fevia en het Federale Agentschap voor de Voedselveiligheid ( FAVV), die onderzoekt waar aanslagen kunnen gebeuren. Ook het FAVV heeft een crisiscel op poten gezet en een plan uitgewerkt tegen voedselterreur. De voornaamste zorg is de fysieke beveiliging (een omheining, bewakers) van de fabrieken waar de voedingsproducten gemaakt worden. Volgens gedelegeerd bestuurder Piet Vanthemsche van het FAVV ligt de ware kracht van voedselterreur in zijn versterkende effect. “Een nucleair incident heeft de grootste impact op de voedselketen. Door de fall-out, die een grote oppervlakte bereikt, heb je altijd prijs.”

Een grootschalige vergiftiging van de bevolking via het drinkwater is in principe onmogelijk, zegt de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. Zowel in de spaarbekkens als tijdens het productieproces worden voortdurend stalen genomen. De gegevens vloeien on line naar de controlediensten.

Bij de Antwerpse Waterwerken ( AWW) houden ze geen rekening met een gewelddadige inval en daaropvolgende besmetting. De AWW-productiecentra zijn niet extra beschermd tegen dit soort acties. Wel doet AWW dan een beroep op een crisisplan.

3. Logistiek: scheepswrak in kanaal Gent-Terneuzen?

Sinds de Tweede Wereldoorlog is ons land voor het Amerikaanse leger de logistieke draaischijf in West-Europa. Terroristische aanslagen zijn dus een realistisch scenario. Maar, vertelt veiligheidsadviseur Guido Van Meel van het Antwerps Havenbedrijf, “eigenlijk kan je weinig doen om aanslagen te verhinderen”.

De interne bewakingsdienst B-Security van de NMBS screent geregeld alle stations en emplacementen, onder meer op ‘verdachte’ pakjes. De terrorist die minder belang hecht aan de symboliek van een zwartgeblakerd stationsgebouw (Bologna, 1980), kan zich beter richten op de seinhuizen. Toen eind 1998 een brand het seinhuis van Brussel-Noord vernielde, lag het treinverkeer anderhalve dag zo goed als stil. “Binnen een week opereren we weer normaal,” verzekert de NMBS.

De opvallendste veranderingen qua veiligheid zijn ontegensprekelijk in de luchthavens gebeurd. Nooit waren de toegangs- en bagagecontrole scherper, en dat heeft zijn prijs. Sinds 1 september 2001 steeg de luchthaventaks met ongeveer 3 euro. Op jaarbasis is dat een feitelijke belasting van 20,28 miljoen euro.

De Vlaamse havens willen op 1 juli 2004 klaar zijn met nieuwe Europese veiligheidsregels. Vooruitlopend op deze wetgeving zijn de havenkapitein-commandanten al benoemd tot port security officers. Ze krijgen de verantwoordelijkheid voor de implementatie van zeer gedetailleerde veiligheidsmaatregelen. Die gaan van borden bij de ingang van een havengebied (niveau 1) tot verkeerscontrole in clustergebieden (niveau 2), registratie van bezoekers in de bedrijven (niveau 3) en veel strengere maatregelen in computerkamers en magazijnen met gevaarlijke stoffen, zoals munitiedepots (niveau 4, 5, 6). Hesse Noord Natie schat de veiligheidsfactuur op zowat 10 euro per container, wat voor de Antwerpse haven neerkomt op 44 miljoen euro.

“Tegen criminaliteit kan je je wapenen, niet tegen al- Qaeda,” zegt Guido Van Meel. Wat als een terrorist in de Bocht van Bath of het kanaal Gent-Terneuzen met een bazooka of een lading semtex een schip tot zinken brengt in de vaargeul? Wordt Antwerpen of Gent dan maanden geblokkeerd? “Dan komt de grove borstel boven. Desnoods wordt zo’n schip opgeblazen.”

4. Chemie: sabotage van een productiesite?

Chemiebedrijven zijn per definitie ongevalgevoelig. Een Europese richtlijn tekent de veiligheidsvoorschriften uit voor gevaarlijke installaties. Claude Klein, directeur Responsible Care bij de beroepsorganisatie Fedichem: “België is zelfs strenger dan zijn buurlanden in de toepassing van de richtlijn.” Het laatste incident dateert van 1989, toen bij BASF een ethyleenoxide-installatie ontplofte (geen slachtoffers).

De beveiliging van de productiesites is verscherpt sinds 11 september 2001 en de ontploffing bij Atofina in Toulouse. Er is een strengere toegangscontrole op productiesites en onderaannemers moeten voldoen aan een checklist alvorens aan de slag te gaan bij chemiebedrijven.

“Niets is 100 % veilig,” erkent André Clymans. “Een elektriciteitscentrale is door haar beperkte omvang beter te beschermen dan een chemische cluster. We kunnen toch moeilijk een paraplu zetten boven de 15 hectare van BASF om aanslagen uit de lucht te voorkomen?”

Na 11 september werd onderzocht of een aanslag belangrijke gevolgen op de economie zou hebben. Volgens Economische Zaken bleek dat in vergelijking met andere sectoren zoals de energieproductie mee te vallen.

5. Banken: aanval op belangrijke installaties?

Een aanslag op de financiële systemen zou de economie in haar hart treffen. De Belgische financiële sector staat ontegensprekelijk aan de top van de lijst van aantrekkelijke doelwitten. De Commissie voor het Bank- en Financiewezen ( CBF) stipt aan dat de wereldwijde financiële spelers, dus ook de Belgische, momenteel business continuity- en disaster recovery-plannen opstellen. Rudi Bonte, directeur CBF: “Elf september was zeker de aanleiding. Toezichthouders in alle landen stelden de vraag: wat als zo’n aanslag bij ons gebeurt? De CBF werkt momenteel aan een sound practice-document dat als een referentiekader kan dienen. Hierin zullen we vragen proberen te beantwoorden zoals: wat als er belangrijke installaties vernietigd worden, wat als er belangrijke personen wegvallen, wat is de maximumtijd om de activiteiten te herstarten, wat kan het maximale volume aan gegevensverlies zijn, zijn er voldoende alternatieve werkplaatsen…” Bonte hoopt snel een overzicht te krijgen van de kwaliteit van de ‘rampenplannen’ van de financiële instellingen.

Een rondvraag bij de instellingen Banksys, Dexia, Euroclear, Fortis, ING en de Nationale Bank van België leert dat deze instellingen hun noodplannen hebben uitgewerkt. Ze verwachten hun kritische activiteiten weer te kunnen opstarten tussen twee en vier uur na een aanslag. Voor de niet-kritische activiteiten kan dat twee dagen in beslag nemen.

De security manager van de elektronische geldkoerier Isabel nuanceert: “We houden wel rekening met incidenten, maar niet met acties gericht tegen een bepaalde instelling. Het idee hierachter is dat je als geviseerde instelling wel tien datacenters mag hebben, maar als ze jou willen treffen, zullen die allemaal deel uitmaken van een gerichte actie.”

6. Internet: nemen hackers de controle over?

Ook terroristen gebruiken het internet. Een angstaanjagend scenario: terroristen dringen via het internet binnen in de controlekamer van een grote stuwdam. Met enkele clicks openen ze alle schotten en zetten een regio onder water. Terrorisme met de afstandsbediening is schijnbaar net zo goed toepasbaar op kerncentrales, vliegvelden, olieraffinaderijen en waterzuiveringsstations.

Opvallend: zulke doemscenario’s worden uitgedacht door ondernemingen die computernetwerken beveiligen of door overheidsinstellingen op zoek naar meer geld. In de praktijk worden de meeste systemen ondergebracht op een apart bedrijfsnetwerk, zonder een link met de buitenwereld.

Het lijkt dus onwaarschijnlijk dat terroristen in staat zouden zijn de essentiële infrastructuur van een land plat te leggen met wat pc-trucjes. Individuele ondernemingen zijn veel kwetsbaarder. Een perfect waterdicht bedrijfsnetwerk is alleen op papier mogelijk, want elke opening die men maakt om bijvoorbeeld via de website met partners of klanten te communiceren, kan door hackers misbruikt worden.

Is het internet zelf een doelwit? Zijn providers als Telenet of Belgacom Skynet makkelijk uit de lucht te halen? “We hebben verschillende maatregelen genomen en updaten die ook waar nodig,” zegt Jan Margot, woordvoerder bij Belgacom. “We zijn goed beveiligd.” Hij verwijst naar de fameuze aanvallen van Red Attack, een hacker die in 1999 bij enkele banken wist binnen te dringen. “Die beweerde ook Belgacom te kunnen kraken. Hij blufte en werd voor die uitspraak veroordeeld.”

Bij Belgacom is men trouwens gerust dat het netwerk fysiek niet kan worden uitgeschakeld, omdat het voor 99,99 % ondergronds loopt en de knooppunten extra beveiligd zijn. Stroomgeneratoren opereren autonoom bij een panne. Zo’n 150 veiligheidsmensen beveiligen trouwens alle gebouwen 24 uur per dag.

7. Navo en EU: aanslag op Kleine Brogel?

Het potentieel aandachtspunt van terroristen zijn uiteraard de internationale instellingen in België. Het economische effect van aanslagen tegen deze instellingen is verwaarloosbaar, omdat die alleen op korte termijn de afhankelijke bedrijven treft.

De politieke gevolgen van zo’n aanslag zijn uiteraard belangrijker. Volgens het World Markets Research Center zijn internationale organisaties zelfs een “belangrijk doelwit” voor aanslagen, wat België van 186 landen op de 42ste plaats brengt van landen met een risico op terreuraanslagen.

Of de Europese Unie bovenaan het lijstje van de Osama bin Ladens van deze wereld staat, valt te betwijfelen: de EU vertegenwoordigt te weinig macht, de gebouwen liggen verspreid en hebben geen echte symboolwaarde). De Navo is echter een symbool bij uitstek van het Westen. Tijdens het proces- Trabelsi (de ex-voetballer die getraind werd door al-Qaeda) bleek dat de Navo-luchthaven in Kleine Brogel (waar kernwapens zijn opgesteld) het belangrijkste doelwit was van deze terreurcel. Vorig jaar rond 11 september verkeerden de legerbasissen van Kleine Brogel en Glons bij Luik nog in alarmfase Bravo (speciale beschermkledij voor de patrouilles en verscherpte controle), omdat Bin Laden nieuwe aanslagen had voorspeld. Fase Charlie (concrete info over mogelijke aanslagen) en Delta (verwachting van gerichte aanslagen) zijn voor zover bekend de jongste jaren nooit uitgeroepen.

In die periode waren ook het Navo-hoofdkwartier in Evere en het militaire centrum in Bergen in een verhoogde staat van paraatheid. Concrete maatregelen zijn niet bekend, want de Navo hanteert de gulden regel dat meer informatie over veiligheidsmaatregelen de veiligheid per definitie vermindert. Wel zegt André Clymans: “Uiteraard zijn er evacuatieplannen voor belangrijke internationale instellingen zoals de Navo.”

Hans Brockmans

De Staats-veiligheid heeft meer middelen nodig om een optimaal antwoord te bieden op nieuwe dreigingen.”Tegen criminaliteit kan je je wapenen, niet tegen al-Qaeda.”

“Terroristen worden creatiever. Dus moeten ook wij de verbeelding laten werken.”