Hoe ‘België’ de Gouden Eeuw misliep (maar niet stilviel)

De tumultueuze zeventiende eeuw in de zuidelijke Nederlanden steekt schril af tegen de pracht en praal van de Gouden Eeuw in de noordelijke provincies. Toch is die periode van fundamenteel belang voor ‘België’. Een luxueuze uitgave maakt duidelijk waarom.

Geen man, geen vrouw wandelt zonder enige emotie voorbij Samson en Delila, het schilderij waarop Pieter Paul Rubens het verraad van de vrouw tegen haar geliefde uitbeeldt. Een samenzweerder knipt het haar van de verdoemde man, die slaapt op de schoot van de halfnaakte vrouw. Zo wordt de macht van de legendarische held gekortwiekt. In de deuropening staan de soldaten al klaar om Samson gevangen te nemen, nu zijn bovenmenselijke kracht hem ontfutseld wordt. Delila, die Samson in de val lokte, kijkt veeleer verbouwereerd dan triomfantelijk. Haar blik is doordrongen van een tragische dubbelzinnigheid: spijt, onthutsing en berusting naast pure sensualiteit, een indruk die nog versterkt wordt door haar linkerhand die teder rust op zijn massieve rug. Dat vroege Rubenswerk, een strijd tussen licht en donker, voluptueus en tragisch tegelijk, lijkt wel een symbool voor de toestand waarin de Nederlanden terechtgekomen waren na 1585. De noordelijke en zuidelijke provincies werden gescheiden na de opstand tegen het beleid van koning Filips II. De Nederlandse opstand tegen de Spaanse bezetter mislukte deels door de onenigheid tussen protestanten en katholieken. In 1585 wist de Spaanse koning zijn gezag over de tien zuidelijke gewesten te herstellen, wat leidde tot de scheiding der Nederlanden.

De noordelijke zeven gewesten groeiden uit tot de bruisende, multiculturele Verenigde Provinciën, waar economie en cultuur floreerden. Uit het zuiden stroomden de asielzoekers toe, de ‘Spaanse Brabanders’ die misschien hun onbehouwenheid, maar beslist ook hun ambachten, kennis en kunde meebrachten. Ze ontvluchtten het katholieke fundamentalisme, de genadeloze inquisitie en de toenemende economische ellende. Meer dan dertig experts hebben hun licht laten schijnen op die dramatische epoque. Ze voegden het aangrenzende Prinsbisdom Luik toe aan hun onderzoek, zodat ze een scherp beeld krijgen op het gebied dat ongeveer samenvalt met het huidige België. Zo ontstond België in de 17de eeuw, een tweedelige, rijkelijk geïllustreerde en luxueus uitgegeven kroniek onder redactionele leiding van professor Paul Janssens.

Wat blijkt? De toestand in ‘België’ was genuanceerder dan het klassieke zwart-witcontrast tussen Noord en Zuid doet vermoeden. Ook die toestand kan vergeleken worden met een schilderij van Rubens, want zijn voluptueuze taferelen en zijn barokke overdaad maakten evengoed deel uit van ‘onze’ zeventiende eeuw als de armoede of de religieuze en politieke repressie. Tussen alle wapengekletter en handelsbelemmeringen door, wisten de ‘Belgen’ zich ook toen al te handhaven en een vrij grote mate van zelfbestuur uit de brand te slepen. Luc De Decker

Paul Janssens (red.), België in de 17de eeuw. Uitgeverij Snoeck/Dexia, 295 blz. & 445 blz., 99 euro (twee banden in een cassette).

Luc De Decker