Het ‘sorry’ van de leider

JEAN-LUC MOMMAERTS

Dit stukje gaat niet over een persoonlijke fout van de leider. Wel over een fout in eender welke organisatie waarvoor een ‘sorry’ gepast is. Dat kan gaan om een structurele fout in het verleden. Een voorbeeld zijn vroegere uitingen van katholicisme versus judaïsme. In de mate de leider de verpersoonlijking is van de groep, is ook zijn verontschuldiging op een dieper niveau – dat wil zeggen: het enige niveau dat echt leeft – de verontschuldiging van de groep. Van een leider verwacht men dat hij deze eenheid uitstraalt, ook bij zijn mea culpa. Daarvoor moet hij in zichzelf zoeken wat de betekenis is van het gepleegde onheil. Naar binnen gaan dus. Als dat moeilijk is, des te meer is het noodzakelijk.

Dat wil niet zeggen dat men zichzelf persoonlijk de schuld geeft. In Japan ziet men het wel eens gebeuren: de leider barst in tranen uit, verklaart zichzelf heel persoonlijk schuldig en/of laadt de schaamte op zich, en neemt ontslag. De oorzaak daarvan ligt mede in de Japanse cultuur, waar het onderscheid tussen het individu en de groep minder evident is dan in het westen.

De westerse leider dient vooral fouten van de organisatie te leren erkennen als fouten van zichzelf-als-symboolfiguur. Dat geldt ook voor het gevoel van spijt – noem het berouw zo je wenst – en de veruitwendiging van die spijt. Het is een moeilijke evenwichtsoefening tussen zichzelf als symboolfiguur en zichzelf als individu. Maak het te persoonlijk en je komt in een Japanse situatie terecht. Die is overigens ook in Japan niet ideaal, want ze vertrekt niet vanuit het idee van de leider die op symbolisch niveau tegelijk ook de groep/organisatie vertegenwoordigt. Die symboliek is niet vanzelfsprekend. Dit is wat serieus open leiderschap zo moeilijk maakt en ook zo ‘magisch’. Al de rest is een afkooksel met een louter tijdelijk resultaat maar wél veel bijwerkingen. In de geneeskunde heet dat ‘placebo’.

In de term ‘verontschuldiging’ zit een schuldbekentenis. Dit is: men ervaart ‘schuld’ en wil die kwijt door een vorm van vergiffenis. Maar daar moet men mee opletten. Schuld is géén ruilgoed. In onze ruilmaatschappij wordt dat dikwijls te gemakkelijk bekeken, waardoor er geen symboliek aanwezig is of men zelfs probeert te ruilen op kosten van een ander. Men gaat dan ‘schuld’ afschuiven op anderen door hen te bestraffen. Dat werkt averechts. Dit is ondermaats en tegengesteld aan leiderschap. Iedereen voelt dat, al of niet bewust. Het is een deuk in de organisatie, die als organische entiteit met een wonde blijft zitten. Deze wonde kan nog jaren blijven etteren en op termijn de hele organisatie besmetten en naar beneden trekken. Hopelijk komt er een nieuwe leider die de wonde heelt. Die ‘nieuwe leider’ kan in principe ook de vorige zijn na een herbronning.

Een verontschuldiging draagt in elk geval beter niet de boodschap in zich dat er een té gemakkelijke schuldontlading gezocht wordt. ‘Even sorry en hupsakee’ is een slag in het gezicht van alle betrokkenen. Te gemakkelijk betekent hier: met te weinig betrokkenheid. Uiteindelijk wordt respect gevraagd. Iemand vergiffenis vragen is gelijk aan hem of haar respecteren. Vraag het maar aan een slachtoffer. Zelf ontslag nemen als leider is verregaand, maar daarom nog niet het meest respectvolle om te doen. Er zit zelfs iets negatiefs in: men distantieert zich. Men verdwijnt uit het gezichtsveld. Hoed af voor de politieke moed waarmee dat soms gebeurt. Een alternatief is net omgekeerd: de benadeelde persoonlijk tegemoet treden. Zijn er slachtoffers? Dan kunnen persoonlijke gesprekken heel belangrijk zijn. Voor hen, voor de organisatie en ook voor de leider zelf. Persoonlijk tijd spenderen dus. “Tijd is respect.” Een leider is onmisbaar voor de organisatie. Zijn tijd daarentegen is misbaar, zeker als het zijn leiderschap versterkt.

Een verontschuldiging wordt dikwijls gezien als een teken van zwakte. Dat hangt niet af van het geven van de verontschuldiging zelf, maar van de kwaliteit van de verontschuldiging, namelijk als het gewoonweg een zwakke verontschuldiging is. Het feit dat verontschuldigingen dikwijls als een teken van zwakte worden gezien, zegt spijtig genoeg veel over de mate van respect die dikwijls achterliggend (niet) aanwezig is. In elk geval: de leider die écht de kunst van de verontschuldiging verstaat, dwingt het grootste respect af. Dit is cultuuroverschrijdend. Zeg maar dat de wereld het nodig heeft.

Meer info: www.openleiderschap.be

De auteur is arts, master in cognitieve wetenschappen en A.I., doctorandus in medische wetenschappen.

De leider die écht de kunst van de verontschuldiging verstaat, dwingt het grootste respect af.