Het oosten omsingeld

Het aantal werken dat de voorbije twee jaar over de Eerste Wereldoorlog werd uitgebracht, is nauwelijks nog bij te houden. Maar in de inflatie aan schrijfsels, zitten enkele markante uitschieters zoals deze Ring of Steel.

De bedrijvigheid van de Angelsaksische geschiedschrijvers draagt ertoe bij dat de eerste wereldbrand vooral vanuit een geallieerd oogpunt wordt bekeken. Maar, zonder afbreuk te doen aan de gruwel van het westelijke front, was het conflict gevoelig zwaarder voor de bevolking van Centraal- en Oost-Europa. Meer nog: de afloop van de oorlog hertekende de kaart in het oosten op zo’n manier dat de gevolgen nog altijd niet verteerd zijn en het potentieel van nieuwe conflicten nog altijd sluimert.

“Wij begonnen de oorlog, niet de Duitsers en zeker niet de Entente”, liet een Oostenrijkse diplomaat zich in december 1918 ontvallen. Het is een stelling die de auteur, Alexander Watson, onderschrijft. Na de aanslag op troonpretendent Franz Ferdinand eind juni 1914 speelde Oostenrijk het hard tegenover Servië. Door bondgenootschappen escaleerde de zaak.

Duitsland en Oostenrijk-Hongarije waren zich bewust van de benarde strategische situatie waarin ze zich bevonden. Omsingeld door vijanden die zowel militair als economisch sterker stonden, had slechts één strategie een waterkans op slagen: een snelle overwinning in het westen, waarna men zich op de oprukkende Russen kon concentreren. Wat niet gebeurde.

Interessant aan Watsons benadering is dat hij de gebeurtenissen vanuit een Duits-Oostenrijks oogpunt bekijkt. Geheel in overeenstemming met een evolutie in de geschiedschrijving gaat ook heel wat aandacht naar de ervaringen van de niet-vechtenden op het thuisfront. Doorgaans wordt de Eerste Wereldoorlog verbonden met Duitse excessen. Minder bekend is het geweld van de Russen toen ze Oost-Pruisen en Galicië binnenvielen. En ook toen de Fransen de Elzas binnentrokken, gebeurde dat evenmin met de fluwelen handschoen. Hun plannen waren duidelijk: het heroveren van het gebied en het verwijderen van de ‘Duitse elementen’.

Watson vraagt zich af hoe de Centrale Mogendheden het zo lang hebben kunnen volhouden? Het geopolitieke gegeven maakte een economische blokkade mogelijk, waardoor de hongersnood vrij snel een probleem werd. Vooral daardoor verloren Duitsland en Oostenrijk de oorlog, stelt hij. Ook al moet het gezegd dat het enthousiasme in 1918 groter was op het thuisfront dan aan het front zelf.

Duitse ervaringen uit 1914 speelden volgens Watson een rol bij de voorbereiding van de Russische inval in 1941. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog was nog levendig, wat het argument voedde dat een Präventivschlag onontbeerlijk was om op een Russische invasie te anticiperen. Omstreden is de parallel die hij trekt tussen de raciale politiek van tsaristisch Rusland in Galicië en de naziplannen voor Centraal- en Oost-Europa. De Russen organiseerden geen genocide, maar begonnen de Habsburgse provincie wel in te delen volgens raciale grenzen wat gepaard ging met heel wat deportaties. De gelijkenis deed heel wat stof opwaaien bij collega’s-historici.

Alexander Watson, Ring of Steel: Germany and Austria-Hungary at War, 1914-1918, Allen Lane, 2015, 816 blz., 35 euro

MICHAËL VANDAMME