Het jaar voor de oorlog

2014zal in het teken van de vele herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog staan. Maar hoe zag de wereld er in 1913 uit, alvorens hij in vier jaar oorlogsellende werd gestort? Op die vraag probeert historicus Charles Emmerson een antwoord te geven.

Hoe oorlogsdriftig was de wereld, of op zijn minst Europa, in 1913? Volgens het standaardwerk The Proud Tower van Barbara Tuchman weerklonk de oorlogstrom steeds luider tijdens het hele decennium dat aan 1914 voorafging. Het beeld in Emmersons boek is genuanceerder. De internationale handel floreerde, de globalisering werd een realiteit en de voordelen van de technische vooruitgang lieten zich op steeds meer plaatsen voor steeds meer mensen voelen. The Economist schreef zelfs dat de wereld langzaam evolueerde naar een situatie die oorlog tussen beschaafde naties onmogelijk maakte. En het grootste deel van die beschaafde wereld had drie neven als monarch: de Duitse keizer Wilhelm II, de Russische tsaar Nicolaas II en de Britse koning George. De oorlog was niet onvermijdelijk. Als er in de vijf weken die volgden op de aanslag op Franz Ferdinand een rode telefoon had bestaan, was het wellicht niet zover gekomen.

Charles Emmerson concentreert zich echter niet op het diplomatieke getouwtrek, noch op strategische en geopolitieke verhoudingen. Hij wil in beeld brengen hoe het leven er in 1913 uitzag in een twintigtal steden: Londen, Parijs en Berlijn natuurlijk, maar ook Buenos Aires, Mexico of Algiers. Zijn aanpak is niet wetenschappelijk, in de zin dat hij geen vergelijking van objectieve parameters maakt. De anekdotiek is sterk aanwezig.

Een greep daaruit. Op de Eiffeltoren werd een radiomast geplaatst die wereldwijd een tijdsignaal uitzond. In Detroit huldigde Henry Ford zijn eerste volledig geautomatiseerde assemblagelijn in. Eén shift volstond om duizend exemplaren van het T-model af te leveren. In 1913 landde in Jeruzalem voor de eerste keer een vliegtuig. Maar dat jaar liepen er nog geiten rond op de Champs-Elysées. Net zoals er kippen kuierden op de Potsdamer Platz. En arbeiders in landen als India of Zuid-Afrika bevonden zich de facto in een toestand van slavernij. Het nuanceert de zo bejubelde moderniteit in die jaren. Minder bekend is dat in 1913 zowel Joseph Stalin, Sigmund Freud, Adolf Hitler, Josip Broz (later bekend geworden als maarschalk Tito) en Leon Trotsky in het centrum van Wenen woonden. Op een boogscheut van de onfortuinlijke troonpretedent Franz Ferdinand.

Charles Emmerson heeft zijn huiswerk gemaakt. Maar 1913 is geen wetenschappelijk opgebouwd traktaat dat uitmondt in conclusies. Eerder ruikt men via het boek de sfeer van het laatste vredesjaar. En die is niet zo oorlogszuchtig als vaak wordt aangenomen. De rector van een Californische universiteit wou in 1911 trouwens de Duitse Keizer Wilhelm II voor de Nobelprijs voor de Vrede nomineren. Feit is dat velen de kans op oorlog lager inschatten dan men vandaag wel denkt.

Charles Emmerson, 1913. The World Before the Great War, Londen, 2013, 528 blz., 40 euro

MICHAËL VANDAMME