Het jaar van de revoluties

Europa, dat soms zo langzaam lijkt te veranderen, krijgt met een revolutionair 2002 te maken. De impact van de euro en de uitbreiding van de Unie vallen nauwelijks te overschatten.

Door die uitbreiding zal de politieke kaart van Europa worden hertekend. Maar de uitbreiding zal ook de lancering markeren van een constitutioneel debat over legitimiteit en democratische verantwoording. In het verleden hebben de Europese leiders hieraan slechts lippendienst bewezen; nu kunnen ze aan een serieus debat niet ontkomen.

De reden is dat Europa door de uitbreiding naar het oosten breekt met een traditie van beheerste uitbreiding. In het verleden, te beginnen met de toetreding van Groot-Brittannië, Denemarken en Ierland in 1973, had de EU een voorkeur voor uitbreiding op een bescheiden schaal. In 1986 volgden Spanje en Portugal het eerdere voorbeeld van de toetreding van Griekenland. In 1995 werden Oostenrijk, Finland en Zweden verwelkomd. Tenzij er onverwachte complicaties optreden, staan op de nieuwe lijst van uitverkorenen ten minste vijf, mogelijk acht en, met veel moeite tien leden. De quasi-certitudes zijn Tsjechië, Cyprus, Hongarije, Slovenië en ten minste één Baltische staat _ waarschijnlijk Estland. Letland, Litouwen, Malta, Polen en Slowakije kunnen ook op de lijst voorkomen. Alleen Bulgarije, Roemenië en Turkije zullen achterblijven.

Met open deuren

Door een ‘massale’ uitbreiding wordt de aandacht gevestigd op hoe een EU van twintig of meer landen moet worden georganiseerd. Onder druk van Duitsland komt er wellicht in de lente een EU-conferentie met constitutionele experts, nationale parlementsleden en leden van het Europese Parlement om te discussiëren over de verdeling van bevoegdheden binnen een uitgebreide Unie.

De conventie zal niet zo ver reiken als die in 1787 _ waar blijven de Madisons (vader van Amerikaanse integratie) van Europa? _ en zal zeker niet tot een volledige constitutie leiden. Maar in tegenstelling tot voorgaande discussies, waarbij deskundigen achter gesloten deuren overlegden, zal er sprake zijn van een openbare uitwisseling onder het toeziend oog van een zwaargewicht als voorzitter, mogelijk zelfs een voormalige Europese premier. De conventie zal op zijn minst twaalf maanden duren. Bovenaan de agenda zal staan hoe de bevoegdheden het best onder de centrale besluitvormingsorganen in Brussel, de nationale parlementen en de regio’s kunnen worden verdeeld. Duitse deskundigen hebben een catalogus van verantwoordelijkheden voorgesteld, maar dat lijkt te ingewikkeld. Verwacht een meer algemene princiepsverklaring.

De conventie zal onderzoeken of er een nieuw lichaam moet komen dat toetst of EU-wetgeving botst met nationale wetten. Daarnaast wordt mogelijk voorgesteld om de keuze van de voorzitter van de Europese Commissie _ de uitvoerende macht van de EU _ te onttrekken aan de leiders van Europa. Eén idee is om de kandidaat-voorzitters bij de verkiezingen van 2004 de kandidatenlijst van fracties in het Europese Parlement te laten aanvoeren. Dat zou een late poging zijn om het gezag van de Commissie te herstellen die, onder de huidige voorzitter Romano Prodi, de rol van Europese inspirator heeft verloren. Een rol die zij vijftien jaar geleden onder Jacques Delors wél had.

Opstomen naar een crisis

Toch moeten we er niet van uitgaan dat de uitbreiding een afgehandelde zaak is. In 2002 komen er moeilijke onderhandelingen tussen de huidige vijftien leden en de kandidaat-landen over de twee belangrijkste onderwerpen: regionale steun en het gemeenschappelijke landbouwbeleid.

De armere EU-landen _ Griekenland, Portugal en Spanje _ hebben duidelijk gemaakt dat zij geen uitbreiding zullen goedkeuren die over de ruggen van de boeren gaat, zoals de voormalige Spaanse premier Felipe Gonzalez het uitdrukte. Rijkere landen zoals Frankrijk en Duitsland hebben hetzelfde aangevoerd. Duitsland, in principe een van de meest enthousiaste voorstanders van uitbreiding, is dan weer ongerust over de gevolgen voor de relatief arme gebieden in het oosten van het land. Verwacht dus een forse crisis naarmate het hoogtepunt in de uitbreidingsonderhandelingen nadert. De aangekondigde toetreding van Cyprus, het eeuwige kruitvat, zal zeker spanningen oproepen tussen Griekenland en Turkije. En dan in het bijzonder als alleen het Griekse deel van het eiland lid mag worden.

Een ander heet hangijzer is Polen, het grootste land qua inwoners en het belangrijkste in geopolitieke termen. Polen is door een combinatie van arrogantie en incompetentie achterop geraakt tegenover de andere kandidaat-leden. Daardoor loopt het land het risico geen deel uit te kunnen maken van de ‘eerste golf’ nieuwe leden.

De dreiging van een crisis is des te groter door de electorale kalender in Europa. De eerste ronde van de Franse verkiezingen vindt in de lente plaats. Jacques Chirac, de beste vriend van de boeren, wil herverkozen worden, en bindt wellicht de strijd aan met de socialistische tegenkandidaat en premier Lionel Jospin. De Duitse sociaal-democratische kanselier Gerhard Schröder probeert in de herfst zijn termijn te verlengen.

Ook Groot-Brittannië houdt de Europese verkiezingskalender scherp in de gaten. De Britse regering rekent erop dat Spanje zich sterk maakt voor liberalisering, met name zodra de centrumrechtse regering op 1 januari 2002 het EU-voorzitterschap overneemt. De Britse hoop is gevestigd op de EU-top in Barcelona in maart 2002, waar de vooruitgang sinds de top in Lissabon in maart 2000 wordt opgemeten. Toen werd een ambitieus tijdsschema afgesproken dat de Europese concurrentie in biotechnologie, energie en informatietechnologie moest stimuleren. Groot-Brittannië zou Barcelona heel graag gebruiken om te tonen dat Europa zich in de Britse neoliberale richting beweegt. Dat zou de campagne helpen die de Britten van deelname aan de euro moet overtuigen.

Lionel Barber

De auteur is redacteur van de Europese editie van de Financial Times.

[2002]

Onder druk van Duitsland komt er wellicht in de lente een conferentie over de verdeling van bevoegdheden binnen een uitgebreide Unie.