Het belang van koeien en savooien

Zowel Jared Diamond als Robert Wright bestuderen de evolutie van de mens. Hun conclusies klinken controversieel, hun historische panorama’s fascineren.

Het verschil tussen een kleptocraat en een wijze staatsman, tussen een roofridder en een publieke weldoener is een kwestie van gradatie: welk percentage van de belasting komt ten goede aan de elite en hoeveel genieten de gewone burgers van de publieke voorzieningen waaraan de belastingen worden besteed? De Zaïrese ex-president Mobutu werd ervan beschuldigd te veel schatting in de eigen kluizen te stoppen en te weinig belastinggeld te investeren in de welvaart van het land. De Amerikaanse president George Washington wordt beschouwd als het toonbeeld van de wijze staatsman, omdat hij de belastingen besteedde aan algemeen gewaardeerde programma’s en zichzelf als president niet verrijkte. Nochtans werd Washington geboren in een weelde die in de VS veel ongelijker verdeeld is dan in vele landen die er sociaal-economisch barslecht aan toe zijn.

Die bedenking maakt Jared Diamond, hoogleraar Fysiologie aan de University of California in Los Angeles, even voorbij halfweg in zijn turf Zwaarden, paarden en ziektekiemen. De ondertitel klinkt stekeliger: Waarom Europeanen en Aziaten de wereld domineren. In de VS werden al meer dan een miljoen exemplaren verkocht. Ongelooflijk voor een boek dat op het eerste gezicht allesbehalve politiek correct praat over de dominantie van een volk.

Laten we mogelijke misverstanden maar meteen uit de weg ruimen. De auteur verwijst naar de bewoners van het Euraziatische continent en hun nazaten, die onder meer de VS koloniseerden. Ook het huidige Noord-Amerika kan dus in zekere zin teruggevonden worden in de historische kroniek van Diamond. Die constatering verhoogt evenwel nog het wantrouwen van racistische vooroordelen. Denk maar aan de onderwerping van de indianen. Diamond schrijft de dominantie evenwel niet toe aan raciale, maar aan puur geografische verschillen.

Amerikaanse politici. Met pittige voorbeelden van de nog zeldzame, ongebonden levende volkeren en andere overzichten toont Diamond aan dat het verschil in de hedendaagse dominantie zeker niet in de doorsnee intelligentie van de volkeren schuilt. Bij enkele nomaden treft hij een heel hoog IQ aan, terwijl ze gedoemd lijken om te verdwijnen onder de pletwals van het huidige samenlevingsmodel.

We mogen de oorzaak van de verschillen niet eens zoeken in de kloof tussen kleptocraten en wijze staatsmannen, waarmee we openden. De kleptocratie is wijdverbreid en oogst zelfs heel wat bijval. Gniffelt Diamond: “Maak de massa blij met teruggave van een groot deel van de ontvangen belasting op een populaire manier. Dit principe gold voor Hawaïaanse hoofdmannen evenzeer als voor tegenwoordige Amerikaanse politici.”

De oorzaak van de dominantie ligt veel verder in de tijd. In Europa en het Nabije Oosten waren de geografische en klimatologische factoren het gunstigst om jagende nomaden om te vormen tot sedentaire landbouwgemeenschappen. Er waren meer planten- en diersoorten die zich voor domesticering leenden. Koeien, schapen en savooien maken het verschil. In die gemeenschappen ontbolsterde een organisatie en een taakverdeling, waardoor er ruimte vrij kwam voor specialisatie. Die leidde op zijn beurt naar voortdurende vernieuwing – niet alleen in landbouwteelt en gereedschap, maar ook in politieke organisatie en wapens.

Wetenschappelijke waaghals. Bij dezelfde uitgever verscheen ook de jongste bestseller van die andere Amerikaanse evolutionaire waaghals, Robert Wright. In 1994 maakte hij furore met The Moral Animal, waarin hij altruïsme verklaarde vanuit eigenbelang. Hetzelfde principe vinden we terug in Non Zero, maar deze keer gespeend van ironie of cynisme. Het lijkt er zelfs verdacht veel op dat het optimisme van de nieuwe economie overgeslagen is op de wetenschap. Net als Diamond, schetst Wright een imposant panorama van de voorbije millennia, maar hij distilleert er een hoogst optimistische prognose uit: we stevenen af op een steeds beter samenwerking tussen individuen én volkeren. We gaan erop vooruit zonder grote crisissen, net zoals de nieuwe economie.

Of we dat optimisme mogen beamen? Het geloof in de nieuwe economie is alvast niet onwankelbaar. Wright laat de controversiële conclusie evenwel voorafgaan door een hoogst interessante historische verkenning. Zijn besluit beschrijft hij aan de hand van ideeën uit de speltheorie. Bij sommige spellen vormt de winst van de ene het verlies van de andere. De som van beide is dus nul. Er is een winnaar en een verliezer. In andere spellen kan de uitkomst voordelig zijn voor alle partijen. De som is dan niet nul ( non zero). Wright plaatst de evolutietheorie van Darwin in die blijmoedige non-zerocontext. Hij blijft een wetenschappelijke durfal.

Jared Diamond, Zwaarden, paarden en ziektekiemen – Waarom Europeanen en Aziaten de wereld domineren. Spectrum, 465 blz., 1395 fr. Robert Wright, Non Zero – De logica van de menselijke bestemming. Spectrum, 456 blz., 1395 fr.

luc de decker