De auteur is partner-hoogleraar management aan de Vlerick Business School.
Wij mensen zijn gezegend met verstand. Dat wil zeggen dat we rationeel kunnen zijn. Wij kunnen helder denken over doelen, over problemen die het moeilijk maken het doel te bereiken, over goede en slechte wegen naar het doel. We kunnen logisch en coherent zijn, en vaststellen wanneer anderen dat niet zijn.
Tot daar de theorie. In de praktijk lijken we almaar sterker te worden in rationaliseren. In pseudologica die op het eer- ste gezicht wel redelijk klinkt, maar in feite kant noch wal raakt. Luister maar eens naar de uitleg van mensen die zich in een lastig parket bevinden. Er was die collega die vergeten was dat zijn computer nog verbonden was met een projector en lustig en rustig pornosites bekeek. Volgens zijn uitleg wou hij gewoon googelen en plots doken die sites op. Dat kan gebeuren, hoewel bij het googelen van ‘inflatie’ of ‘Syrië’ er bij mij alleszins geen vreemde sites opduiken. En als die dan toch verschijnen omdat ik minder brave trefwoorden heb ingegeven, dan kan ik die vrij snel sluiten. Als mij dat zou overkomen, dan zouden studenten niet rapporteren dat de prof naar porno kijkt, maar rapporteren dat de prof klungelde met het sluiten van pop-ups met schaars geklede dames.
Maar het schoolvoorbeeld van rationalisering was de uitleg van het ACW en zelfs van minister Steven Vanackere rond de notionele-intrestaftrek. Er werd verwezen naar de hogere motieven van het ACW, naar hun edele bedoelingen. Ja, de notionele-intrestaftrek is verfoeilijk, maar enkel omdat de stoute bedrijven hem oneigenlijk gebruiken, met verkeerde intenties. Het ACW zou het enkel gebruiken om jobs te redden, het ACW heeft, zoals iedereen wel weet, enkel het beste voor met deze maatschappij, het dient geen particuliere belangen en in zijn handen is elk instrument per definitie een goede zaak. In de handen van bedrijven bijna per definitie een slechte zaak. Want bedrijven hebben slechte bedoelingen, namelijk hun aandeelhouders rijker maken. Aan zoiets vies doet het ACW niet mee, en dus ‘mag’ het, en misschien ‘moet’ het zelfs. Dat is rationaliteit op zijn best, of is dat toch eerst en vooral rationaliseren door een kat in het nauw?
Toch een knappe uitleg, zeker uit de mond van een minister van Financiën. Bij een volgende fiscale controle zal ik dat soort argumenten ook gebruiken: meneer de controleur, de belastingen die ik heb uitgespaard door deze inkomsten niet aan te geven, heb ik aan de armen gegeven. Of aan een cultureel centrum. U gaat toch aan mijn bedoelingen niet twijfelen?
Helaas mogen we steeds meer van dergelijke nonsens aanhoren. Hoe meer ‘opleiding’ zal bestaan uit wat vaardigheden leren en problemen leren oplossen, en hoe meer we zullen beklemtonen dat we vooral leren uit ervaring en dat we mensen moeten leren de tools te hanteren waarmee ze zelf een antwoord krijgen op hun concrete problemen, hoe minder we nog in staat zullen zijn rationaliteit te onderscheiden van rationalisering. Je vindt voor elke stelling wel een argument op het internet. Dus zoeken… en vinden maar.
Helaas, driewerf helaas, helder redeneren, grondige probleemanalyse en het verschil tussen een valide en gemakkelijk argument leer je niet door het op net te surfen, al dan niet per vergissing de verkeerde plaatjes ontdekkend. Een goede wiskundeleraar brengt dat bij, of een geschiedenisleraar, of dat uitstervend ras van de leerkrachten Latijn. In feite elke leerkracht, of hij nu godsdienst of fysica of media doceert, zou dat moeten bijbrengen.
Steeds meer zie je in het maatschappelijk discours dat ‘scoren’ het enige criterium wordt. We kunnen enkel maar hopen dat in studiediensten, en achter gesloten deuren, men nog helder tracht te redeneren en dat men zich enkel bedient van bizarre rationaliseringen als de camera’s draaien. Maar ik maak me weinig illusies. Want soms zit ik achter die gesloten deuren, en dan zie je dat men daar wat opener en eerlijker is, vaak wat cynischer, maar ook daar wordt de kunst van het helder redeneren steeds minder beoefend. Want op sociale media moet je niet gelijk hebben, je moet vooral gelijk krijgen. Het ultieme bewijs van je gelijk: je aantal volgers of vrienden. Zo’n twintig jaar geleden schrok ik mij een aap dat aan steeds meer Amerikaanse universiteiten een vak ‘helder denken’ werd gegeven. Dat leek toen bij ons overbodig en pure waanzin. Ik begin daar stilletjesaan anders over te denken.
MARC BUELENS
We worden almaar sterker in pseudologica, die wel redelijk klinkt, maar in feite kant noch wal raakt.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier