Geld en macht in de katholieke Kerk

De katholieke Kerk is de oudste multinational. Haar financiën zijn verward en verdienen een behandeling door KPMG en McKinsey. Na de dood van paus Johannes Paulus II staat ze voor een ingrijpende reengineering.

Het duurde drie eeuwen voor het geestelijke product van de christenen een officiële erkenning ontving. De Romeinse keizer Constantijn de Grote maakte in 324 van het christendom de staatsgodsdienst. Na honderden jaren martelaars, bloed, catacomben, heilige geschriften, trage evangelisering en theologische scherpslijperijen werden de christenen de lievelingen van het gezag en verspreidde de leer van de man van Nazareth zich snel. Hij werd een bondgenoot van de wereldse machten. Deze situatie leidde tot een aanhoudende spanning tussen een Kerk van de macht en een Kerk van de vroomheid. De eerste was opportunistisch en plooibaar, de tweede, geworteld in de kloosters en de orden, recht in de leer en strijdbaar.

De katholieke Kerk van de negentiende en de twintigste eeuw werd vaak vergeleken met een multinational. Een hoog katholiek kaderlid van Shell belichtte in 1995 in een boek de parallellen tussen zijn onderneming en de Kerk van Rome. De jongste CEO van de roomse leer reisde, schreef poëzie en vier boeken, vocht voor de vrede en bereikte soms het statuut van jeugdidool. In 2005 telt de katholieke vleugel van het christendom 1,1 miljard leden. Vandaag is dat één op zes wereldburgers, morgen verzwakt die verhouding naar één op acht of één op tien. India en China groeien economisch en demografisch, maar daar is de katholieke Kerk verwaarloosbaar.

Een vergelijking tussen 1970 en vandaag toont dat de grootste groei in het zuiden plaatsvond. In Zuid-Amerika, Afrika en Azië vermeerderde het aantal gelovigen van respectievelijk 252 naar 483 miljoen, van 49 naar 147 miljoen en van 51 naar 124 miljoen. Ook Europa – ondanks het gevoel in Vlaanderen dat het aantal krimpt – steeg van 256 naar 277 miljoen, en Noord-Amerika van 57 naar 80 miljoen katholieken. De machtsbasis van de Kerk verschuift van noord (40 % van de kerkgangers) naar zuid (60 %). Deze evolutie is een zwakke stee van de Kerk. De evangelische protestanten veroveren met hun duizenden Amerikaanse missionarissen in snel tempo terrein op de katholieke Kerk in Zuid-Amerika.

Vaticaan draait met verlies

De Kerk heeft 6600 bisdommen. Haar distributienetwerk is fijnmazig, haar marketing was onder Johannes Paulus II sterk in het zuiden en zwak in het noorden. Het zuiden heeft verzuchtingen op het vlak van de economische ontwikkeling en is doctrinair conservatiever. Het noorden ziet, buiten de VS, de kerken en seminaries leeglopen. Van de 117 kardinalen met stemrecht is de meerderheid (59) van buiten Europa. De polarisering tussen noord en zuid is een probleem voor de ene en ondeelbare katholieke Kerk. Een lossere federatie van Kerken in noord en zuid is een mogelijk scenario. De katholieke Kerk evolueert naar een verhouding tussen franchiseverlener en franchisee – een geestelijke McDonald’s.

De geldstroom van de roomse multinational is een poespas en een interessant studieterrein voor KPMG en McKinsey. Het Vaticaan geeft al enkele tientallen jaren een deel van zijn boekhouding vrij en daaruit blijkt een verlies. In 2003 bedroegen de inkomsten 204 miljoen euro en de uitgaven 214 miljoen euro. Naast het Vaticaan is er de wereldlijke staat Vaticaanstad (verlieslatend) en Radio Vaticaan (zwaar verlieslatend). De Kerk is een actieve belegger, verdient toeristendeviezen in Rome en produceert postzegels en munten. Voor thrillerauteurs, fantaisisten en liefhebbers van samenzweringen was de verhanging van Roberto Calvi, voorzitter van de Banco Ambrosiano (1982) onder Blackfriars Bridge in Londen, eten en drinken. Het Instituut voor Religieuze Werken, de bank van het Vaticaan, was een belangrijke aandeelhouder van de Ambrosiano. De banden tussen Calvi, het Vaticaan en de loge P2 werden nooit afdoende ontsluierd.

Over de Kerk in België zweefde jarenlang een even dichte mist. Een terloopse opmerking van gewezen minister van Financiën Philippe Maystadt (CDH) in een praatshow in 1998 over de kerkfinanciering in België en in Italië veroorzaakte een stroom van artikels en standpunten. Geert Delbeke, theoloog en oud-medewerker van Het Braambos, de religieuze televisie- en radio-programma’s, publiceerde in 2002 bij het Davidsfonds het voortreffelijke Het Geld van de Kerk. Daarin zitten originele inzichten. Het cijfermateriaal steunt deels op onderzoek uit 2000 van Jean-François Husson in Le financement public des cultes, de la laïcité et des cours philosophiques (Crisp).

De overheid stort jaarlijks 625 miljoen euro aan de erkende godsdiensten, de erkende vrijzinnigheid en hun respectieve lessen godsdienst en zedenleer. Het katholieke deel van dit bedrag is 80 %, het vrijzinnige 13 %, het islamitische 3,5 %, het protestantse 3,3 %. Buiten deze som is de collectebus en het inkomen voor religieuze plechtigheden een inkomstenbron voor de katholieken. Geert Delbeke: “Zelfs binnen een klein land als België is er niet één enkele portemonnee van de Kerk: er zijn er duizenden. Er zijn acht bisdommen. Daarbinnen werken honderden openbare instellingen: de kerkfabrieken en de bestuurscolleges van de seminaries. Naast de vzw Bisdom werken andere diocesane, decanale en parochiale vzw’s. Elk heeft haar eigen doelstelling, haar eigen boekhouding, haar eigen financiële zorgen. Er vloeit geld van de ene portemonnee naar de andere.”

Kerken zijn duur

Bovendien is het niet de Kerk maar de gelovige die bijvoorbeeld Broederlijk Delen en Welzijnszorg financiert. De 1650 missionarissen uit ons land hebben vaak hun rechtstreekse kanalen naar een achterban die geld verzamelt. De Kerk in België krimpt? Veel kerken staan leeg. Is het bijvoorbeeld verantwoord om ze open te houden en te financieren met overheidsgeld? Onderzoek in Charleroi van 1999 onthulde dat de niet-gelovigen sterker pleitten voor de aanwezigheid van kerkgebouwen dan de gelovigen. Een kerk is een extraterritoriaal gebied dat buiten de drukte van het leven staat, oordeelden de gelegenheidsbezoekers, die vaak niets moesten weten van de katholieke Kerk. Rik Torfs, hoogleraar Kerkrecht aan de KU Leuven: “Godsdiensten en kerkgebouwen niet financieren met publiek geld is niet steeds een waarachtige neutrale aanpak. In een land zoals België, waar veel activiteiten een genereuze financiële en materiële steun ontvangen van de overheid, kunnen kerken niet veronachtzaamd worden.”

Frans Crols

In 2003 bedroegen de inkomsten van het Vaticaan 204 miljoen euro en de uitgaven 214 miljoen euro.

De 1650 missionarissen uit ons land hebben vaak hun rechtstreekse kanalen naar een achterban die geld verzamelt.