“Europa heeft het te ver laten komen”

“Al twintig jaar doceer ik over de risico’s die de banken bedreigen. Ik had nooit gedacht dat ze bij mijn emeritaat werkelijkheid zouden worden. De realiteit overtreft soms de verbeelding.” De Leuvense professor Dirk Heremans is de geknipte man om de bankcrisis te analyseren.

De KULeuven viert volgende week dinsdag het emeritaat van professor Dirk Heremans, een autoriteit in het toezicht op de financiële markten. Dirk Heremans deed in België pionierswerk in de nieuwe discipline van de rechtseconomie, en maakte ook naam als een van de architecten van het prudentiële toezicht op en de regulering van de banken en de financiële markten. Hij is ook een man van het veld, als kabinetsadviseur van Mark Eyskens in de jaren tachtig, via een mandaat bij de CBFA (2001-2002, en vandaag nog erelid), en als bestuurder van de Generale Bank (jaren negentig), van Almanij (2002-2005) en nu nog van de KBC Groep. Daarnaast is Heremans een van de Leuvense denkers achter het pleidooi voor meer fiscale verantwoordelijkheid voor de deelstaten.

“Dirk Heremans is een bijzonder vriendelijke man. Hij laat duizend bloemen bloeien, in die zin dat hij zijn medewerkers veel vrijheid geeft. Hij is niet flamboyant en geen tafelspringer, maar hij let wel op de meubelen, en de degelijkheid en wetenschappelijkheid stralen ervan af. Een zeer charmant iemand, ook en petit comité“, vat een collega de mening uit de naaste omgeving van Heremans samen. Om zijn emeritaat op te luisteren, schreven collega’s vier nieuwe Leuvense Economische Standpunten (zie kaderstukken).

“Schrijf nu niet dat ik met pensioen ga”, lacht Heremans. “Ik word emeritus met een opdracht. Ik blijf bestuurder in KBC en enkele kmo’s, doe nog aan onderzoekswerk en geef nog enkele colleges”, zegt een frisse Heremans, net terug van een weekje vakantie in Zuid-Spanje. “Ik wou eigenlijk hier blijven, want de bankcrisis escaleerde. Maar ja, de tickets waren al geboekt.”

Banken en deugdelijk bestuur

Dirk Heremans juicht de drastische maatregelen toe die de Belgische en andere overheden al namen om het banksysteem overeind te houden. “Onze welvaart staat op het spel. Het financiële systeem is zo belangrijk voor de economie en samenleving dat het een publiek goed is, en dus moet de overheid het verdedigen. Dat financiële systeem kan alleen werken als er voldoende vertrouwen is, en alleen de overheid kan dat vertrouwen vandaag herstellen. De VS hebben wellicht wel een grote fout gemaakt door Lehman Brothers niet te redden. Dat heeft veel twijfel en wantrouwen gezaaid tussen de banken.”

De emeritus schrijft drie behandelingen voor om het vertrouwen te herstellen. Heremans: “De centrale banken moeten ten eerste voluit hun rol als lender of last resort spelen om liquiditeitsproblemen bij de banken aan te pakken. De Europese Centrale Bank doet dat, maar moet haar rentevoeten gevoelig laten zakken. De overheid moet ten tweede alle deposito’s garanderen en ten derde de banken herkapitaliseren. Ik pleit voor de oprichting van een Europees fonds dat indien nodig via preferente aandelen kapitaalinjecties doet in noodlijdende banken. Europa heeft het te ver laten komen, en moet meer preventief optreden om solvabiliteitsproblemen te voorkomen. De diepte van de recessie zal afhangen van de beleidsreactie. De cruciale parameter is de kredietverlening aan de bedrijven. Als die kredietverlening stokt, dat dreigen we in een negatieve spiraal terecht te komen.”

En misschien moeten ook de boekhoudregels voor de banksector herzien worden. De IFRS-normen verplichten de banken om heel wat activa tegen marktwaarde te boeken. Heremans: “IFRS is geschreven voor het bedrijfsleven, maar is minder geschikt voor de banksector. Want de IFRS-normen introduceren volatiliteit in een sector die het van vertrouwen moet hebben. Het is interessant om op elk moment van de dag te weten wat een onderneming waard is, maar dan moet men wel correct waarderen. De waardering van heel wat effecten met activa als onderpand is op dit moment verkeerd, omdat er nauwelijks een markt is en omdat ook de bankmodellen geen juiste waarde meer kunnen plakken op die activa.”

Om dergelijke crises te voorkomen, pleit Dirk Heremans voor een meer behoorlijk bestuur bij banken. “We moeten mechanismen inbouwen die het nemen van excessieve risico’s beperken. Na wat onderzoek kom ik tot de conclusie dat een aandeelhoudersstructuur gekenmerkt door een aantal stabiele aandeelhouders, de risicoappetijt vermindert. Deze mensen zitten met veel geld in een bank, en denken dus twee keer na voor ze grote risico’s nemen. Het probleem zit eerder bij de banken met een erg verspreid aandeelhouderschap, waaronder institutionele aandeelhouders. Die houden hun aandelen vaak maar zes tot negen maanden aan en zetten daarom het management onder druk om meer risico’s te nemen, met het oog op gewin op korte termijn. Bovendien willen zulke institutionele aandeelhouders die risico’s nemen, want ze kunnen ze spreiden over hun gediversifieerde portefeuille. Ook het management moet risicoschuwer worden, en dat kan door hen minder in bonussen op korte termijn en meer via een vaste vergoeding te verlonen.”

De grote les van de crisis

Intussen is de speurtocht naar zondebokken begonnen. Dirk Heremans betreurt dat de toezichthouders de kop van Jut worden, al wil hij hen zeker niet vrijpleiten. “We hebben vooral de gevolgen van de globalisering onderschat. China heeft de VS overspoeld met overtollig spaargeld, en heeft zo mee de huizenzeepbel in de VS geblazen. De macro-economische onevenwichten liggen dus mee aan de basis van de uitbundige kredietverlening van de jongste jaren. Maar op een gegeven moment had iedereen die zich dat kon veroorloven in de VS al een of twee hypotheken, en toen zijn via makelaars hypotheken verkocht aan mensen zonder inkomen.”

De politici hebben ook boter op het hoofd, zegt Heremans. “We hebben een monetaire unie, maar geen fiscale unie, waardoor de Europese bankcrisis niet structureel aangepakt kan worden. En we pleiten al lang voor een pan-Europese toezichthouder.”

Het toezicht moet in elk geval lessen trekken uit de crisis. Dirk Heremans: “Vergeet niet dat banken heel wat activiteiten van hun balans gehaald hebben om aan de regulering te ontsnappen. Op die manier was liefst twee derde van het Amerikaanse financiële systeem niet meer gereguleerd. Dat schaduwbanksysteem heeft kredietrisico’s herverpakt en doorverkocht als marktrisico’s. Zo werkt het natuurlijk niet. Je kunt de kredietrisico’s wel spreiden, maar niet tot in het oneindige, en de risico’s verdwijnen niet. Een van de grote lessen van deze crisis is dat banken altijd een deel van de kredietrisico’s zelf moeten blijven dragen, dat ze dus delen in de klappen als het mis gaat. Dat zal hen tot voorzichtigheid aanmanen, en hen ook inspireren om een voldoende grote kapitaalbuffer aan te leggen.”

“Maar ondanks alles is het bestuur van een bank veel professioneler geworden. De raad van bestuur is sterker geworden, en een bankier heeft geen nine to three job meer. We zijn erop vooruitgegaan, maar dat is helaas geen garantie voor een stabiel financieel systeem.” (T)

Door Daan Killemaes en Alain Mouton/Foto’s Michel Wiegandt