Europa heeft een geïntegreerd energiebeleid nodig”

De levering van Russisch gas aan Europa hapert opnieuw. Oekraïne en Rusland bekvechten over de prijs en ondertussen zit Centraal-Europa in de kou. “Op korte termijn komt Rusland nog wel als winnaar uit deze crisis, maar op langere termijn ziet het er veel minder goed uit”, meent de Antwerpse professor David Criekemans.

De Europese Commissie denkt uitsluitend in termen van de vrije markt”, vindt David Criekemans. “De Russische sterke man, Vladimir Poetin, speelt de Europese landen handig tegen elkaar uit door overal bilaterale akkoorden aan te gaan. Verdeel en heers. En zolang er geen Europees energiebeleid is, werkt dat.”

Criekemans doceert geopolitiek aan de Koninklijke Militaire School en Belgisch en vergelijkend buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen. In opdracht van het departement Internationaal Vlaanderen van het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap bestudeerde hij als lid van het Vlaams Steunpunt Buitenlands Beleid de geopolitieke gevolgen van energie en de rol van Rusland als motor in mondiale verschuivingen.

“Ik denk dat we ons in het Westen niet zozeer zorgen moeten maken over de betrouwbaarheid van de Russische gasleveringen in de toekomst, maar wel over de beschikbaarheid”, meent Criekemans. “Het is niet de vraag of Rusland gas wil leveren, eerder of het dat in de toekomst wel zal kunnen.”

Want Gazprom heeft onvoldoende geïnvesteerd in infrastructuur, legt de wetenschapper uit. Het geld dat daarvoor werd opzijgezet in het investeringsplan 2001-2010 is door Poetin gebruikt om versneld de buitenlandse schulden, vooral aan Duitsland, af te betalen. Daarmee wilde hij de onafhankelijkheid ten opzichte van het Westen verhogen. Dat is volledig in overeenstemming met de thesis die Poetin schreef als student Economische Wetenschappen aan het Sint-Petersburg State Mining Institute. Hij pleitte daarin om Ruslands macht te herstellen dankzij een door de staat gecontroleerde exploitatie van de natuurlijke rijkdommen.

Economische logica

Dat Rusland en Oekraïne, ondanks aandringen van de Europese Unie, hun pas gesloten overeenkomst om de gaskraan opnieuw open te draaien, vorige week onmiddellijk opnieuw verbraken, mag eigenlijk niet verwonderen. Want eigenlijk heeft Rusland, en meer bepaald Gazprom, alleen nu de gelegenheid om een goede prijs te onderhandelen.

“Gazprom heeft ook gemerkt dat er meer winst te realiseren was met downstreamactiviteiten: het heeft zich ingekocht in een aantal distributienetwerken. Het geld dat daarin werd geïnvesteerd, kon dus niet gaan naar de upstreamontwikkelingen: exploratie en ontginning van nieuwe aardgas- en olievelden.”

Bovendien trok Poetin een aantal lessen uit het gasconflict met Oekraïne in 2006. “Dat is eigenlijk nooit ten gronde opgelost, want het dispuut over de achterstallige schulden en de nieuwe prijs duurt voort. En sindsdien nam Poetin nog veel steviger de touwtjes in handen bij Gazprom. Wat hij toen wel heeft vastgesteld, is dat er in Europa vragen rezen over de leveringszekerheid. Maar hij draait de vraagstelling om: is Europa wel een betrouwbare afnemer? Daarom heeft hij gasakkoorden afgesloten met China en Japan. Met als gevolg dat, wanneer je alle engagementen van de Russische federatie bij elkaar optelt, zij daar niet aan kan voldoen. Veel van de infrastructuur die daarvoor nodig is, moet nog worden gerealiseerd: pijplijnen die nog moeten worden gebouwd of worden verlengd.”

Die factoren samen zijn de voedingsbodem van deze crisis. Ze leiden tot de geldhonger van Gazprom, dat de contanten hard nodig heeft om de achterstand in zijn investeringsprogramma weg te werken. De timing wordt nog beïnvloed door een andere factor: de gasprijs volgt, met een vertraging van zes tot negen maanden, de evolutie van de olieprijs. Die daalde de afgelopen maanden. Criekemans: “Gazprom wil nu, in een soort wanhoopspoging, een hoge prijs vastklikken. Bovendien betaalde Oekraïne sowieso al een erg laag tarief: amper de helft van de West-Europese prijzen. Maar de sterke positie die Rusland lijkt te hebben, met een kwart van de wereldwijde gasreserves op zijn grondgebied, is op termijn een zwakke.”

Politieke hefboom

Criekemans sluit zeker niet uit dat het gasconflict ook wordt gebruikt om de politiek in Oekraïne te beïnvloeden. Lees: de positie van de Russisch gezinde oppositieleider Viktor Janoekovytsj te versterken ten opzichte van de op het Westen gerichte protagonisten van de oranje revolutie, ‘gasprinses’ en premier Joelija Tymosjenko en president Viktor Joesjtsjenko. Europa is daarbij een dankbare prooi. Het wil de energiemarkten opengooien en meer actoren op de markt zien verschijnen. Dat creëert openingen voor Russische spelers. Een vijfde van het Europese gas komt uit Rusland, een percentage dat de komende jaren alleen maar zal stijgen. “Poetin speelt daarmee. Hij heeft geleerd dat bilateraal werken het beste resultaat oplevert. Verdeel en heers. Beloof België gasopslag, beloof Nederland een rol als centraal distributiepunt,… Europa heeft geen gemeenschappelijk energiebeleid. Sinds de vorige crisis wordt het beleid iets meer gecoördineerd: bij de ministeries van Buitenlandse Zaken zijn er energiespecialisten aangesteld, die samen een netwerk vormen en elkaar min of meer op de hoogte houden van welke gesprekken er worden gevoerd. Maar er is nood aan een geïntegreerd energiebeleid. Misschien helpt Poetin ons wel in het integratieproces, want in feite brengt de crisis ons terug tot bij de prilste gedachte van de Europese Unie: de EGKS was een samenwerkingsakkoord over kolen en staal. De Nederlandse ex-premier Ruud Lubbers zei in de jaren negentig al dat we ook op energievlak nood hebben aan zo’n partnerschap.”

Die vaststelling wordt nog versterkt door andere evoluties. Gas kan alleen worden vervoerd via pijpleidingen of LNG-tankers. Zo wordt er hard gewerkt aan de Nord-stream-pijpleiding, die via de Baltische Zee Russisch gas tot in Duitsland moet brengen. “Energie is geen vrije markt: politieke elementen zullen steeds belangrijker worden. Het buitenlandse beleid zal meer door energiebeleid gekleurd worden.”

Rusland werkt bovendien aan de Blue Stream, een pijpleiding die via de Zwarte Zee gas naar de Balkan zal voeren, en een concurrent is voor de Nabucco-pijplijn, die ‘bijna per ongeluk’ door de Europese Unie als een strategisch project wordt gefinancierd. De lijn verbindt Hongarije en Oostenrijk door de Balkan met Turkije. Ze laat potentieel toe dat er gas uit Iran en de regio rond de Kaspische Zee wordt aangevoerd. Criekemans: “Eerst was het een commer-cieel project, met relatief bescheiden ambities. Maar na de eerste gascrisis hebben Hongarije en Oostenrijk er hun schouders onder gezet en er een politieke meerwaarde aan gegeven door het te laten opnemen in de Transeuropese Netwerken (TEN), de essentiële infrastructuur waaraan Europa prioriteit geeft. Economen zeggen me dat die lijn eigenlijk zinloos is, omdat ze niet volledig zal worden benut. Maar geopolitiek bekeken, moet je zoveel mogelijk diversifiëren en dan is ze een perfect alternatief voor als er een nieuwe gasoorlog zou losbarsten. Daarom ben ik ook voorstander van investeringen in LNG-terminals en extra pijplijnen tussen Europa en haar nabije buitenland. Niet omdat we ons moeten afwenden van Rusland. Integendeel, het is een partner, maar je moet weten hoever je kunt gaan.” (T)

Door Luc Huysmans/Foto Michel Wiegandt