Een rituele regendans voor succes

Marc Buelens

Er zijn twee radicaal verschillende modellen van succes: de visvijver en de regendans. Als je in een lege visvijver visjes uitzet, zullen ze niet allemaal even groot zijn. Na een tijdje merk je dat de kleinere visjes relatief klein zijn gebleven en de grote relatief veel groter. De grote zijn sneller bij het eten, verdringen de kleine en ze zijn ook relatief sterker. Als je een maand later nog eens je vissen inspecteert, merk je dat deze trend zich heeft voortgezet. De grote vissen zijn niet een beetje kleiner geworden. De groten worden nog wat groter. In een visvijvermodel krijg je positieve spiralen, versterkende kettingreacties, success breeds success. Je eerste miljard verdienen, is veel moeilijker dan je tweede.

Iedereen denkt dat dit model de wereld beheerst: de rijken worden rijker, de slimmen worden slimmer, de braven nog wat braver. Maar er is nog een tweede model: de rituele regendans. Onderzoek heeft vastgesteld dat bij de indianen de periode van de vorige regen tot de regendans veel langer is dan de periode tussen de regendans en de nieuwe regen. Regendansen zijn erg effectief. Bij dit voorbeeld zien we uiteraard hoe absurd die conclusie is. De dansers beginnen maar als het abnormaal lang droog was. Iedereen begrijpt dan wat what goes up, must come down betekent. Succes wordt dan gevolgd door minder succes of zelfs door nederlaag.

Harry Potter volgde duidelijk een visvijvermodel. Boek na boek werd de hype nog wat groter. Maar bijna alle andere bestsellers volgen een regendansmodel. De Celestijnse belofte, De verborgen geschiedenis, De ontdekking van de hemel en zovele andere werden opgevolgd door boeken die het minder deden. The Godfather II leek wel een visvijvermodel te volgen, want de film overtrof de eerste film. Bijna alle vervolgfilms (ook die na The Godfather II) waren duidelijk minder succesvol. De rituele regendans verklaart ook het probleem met de Manager van het Jaar. Die wordt gekozen op het hoogtepunt van zijn succes.

Managers denken volkomen ten onrechte dat alles in het management een visvijvermodel volgt. Zij begrijpen wel dat er in zo’n vijver plots een ziekte kan optreden, of de reigers in grote getallen kunnen neerstrijken – niets is eeuwig – maar fundamenteel moeten de besten nog wat beter worden. Dat klopt soms, maar vele fenomenen volgen netjes een rituele regendans. Mensen kopen aandelen als iedereen ze al in de hemel heeft geprezen en ze kopen dus te duur, de allerbeste medewerker kan volgend jaar alleen maar wat ontgoochelen, de snelst groeiende markt begint te stokken en de goedkoopste leverancier moet zijn prijzen toch wat verhogen. Een schitterend voorbeeld van de regendans was te zien bij het jongste EK voetbal. Zowat alle ploegen die in de eerste partijen schitterend speelden, bakten er niet veel van in de tweede ronde.

Wanneer krijg je een rituele regendans? Onder drie voorwaarden:

1. Het toeval speelt een enorme rol. Hoe groter het toeval, hoe sterker het effect van de rituele regendans. Competities met 34 wedstrijden laten de beste ploegen bovendrijven, maar in een knock-outtoernooi kan je alles verwachten, wat onze noorderburen nu meer dan ooit beseffen. Ook in zakendoen en in politiek spreken timing en dus ook het toeval een aardig mondje mee. Hoe groter het toeval, hoe meer de wereld zich gedraagt als een rituele regendans.

2. De observator kan bij het resultaat nauwelijks het verschil maken tussen succes door talent en succes door toeval. Als een ploeg wint met 3-1 roept iedereen: “Wat een ploeg!” Maar de toevalsfactor in voetbal is bijzonder hoog (en door sommige statistici al gekwantificeerd). Wat hebben we nu gezien na zo’n 3-1 overwinning? Een echt talentvolle ploeg of een goede ploeg met veel geluk? Meestal het laatste. En we vergeten dan dat een goede ploeg met wat tegenslag zal verliezen van een middelmatige ploeg met wat geluk. Bij voetbal is dat overduidelijk. Maar hetzelfde geldt voor beleggingen op de beurs, verkoop aan een grote klant, de juiste aanwerving, de juiste partner in China, enzovoort. De ene is er beter in dan de andere, maar het toeval speelt aardig mee. Als we alleen het resultaat zien, dan denken we dat het alleen door talent komt en dan schrikken we dat het niet meer lukt. Zoals bij Hillary Clinton, die onklopbaar werd gewaand.

3. De betrokkenen beginnen grote zichtbare feestjes te bouwen als het succes zich voordoet. Ze rijden wild toeterend rond, ze krijgen de prijs ‘superentrepreneur van de decade’, ze geven interviews en de verwachtingen worden absurd hoog gesteld. Niet alleen gaan ze dan achteruit, maar ze halen zeker een arbitrair opgeblazen norm niet. Als politicus moet je echt niet ‘dank u’ zeggen als je verkozen wordt in België met 800. 000 stemmen.

Wie door de juiste bril wil zien, ziet uiteraard overal visvijvers. Dat is een deel van de ideologie rond presteren en winnen. Maar zet ook af en toe maar eens de bril van de rituele regendans op. U zult verbaasd zijn hoe vaak u die de wereld veel scherper toont dan de eerste. (T)

de auteur is hoofddocent aan de universiteit gent en partner van de vlerick leuven gent management school.