“Een gevangenisstraf voor Coene gaat te ver “

De eerste Vlaamse ‘fat cat’ heeft zijn pels verloren. Zal de neergang van Jan Coene leiden tot een properder zakenland?

Moeten wettelijke voorschriften zulke buitensporigheden aan banden leggen?

We vroegen het aan de vrijzinnige ethicus Koen Raes (Universiteit Gent) en zijn katholieke tegenhanger Johan Verstraeten (KU Leuven).

J an Coene had geen enkele schroom meer. De karikatuur van de homo economicus verwerpt elke schroom. Je staat in een file en plots passeren dikke BMW‘s op de pechstrook. Neen, dan liever die prachtige wachtrijen aan de Engelse bussen en het positieve van sociale controle,” zegt Koen Raes, hoogleraar toegepaste ethiek aan de Universiteit Gent ( UG). Bij lezingen voor ondernemers ziet hij een tweedeling tussen managers die fier zijn op hun product, bedrijf en werknemers, en managers die geen enkele identificatie hebben met het product, de werknemers of de markt. “Dat destabiliseert de onderneming, want zonder een minimum aan vertrouwen is er geen duurzaamheid. Globalisering en duurzaamheid passen als een tang op een varken,” doceert de hoogleraar, tevens een vlijtig schrijver.

Over de normen en waarden van managers spraken we met Koen Raes en Johan Verstraeten, hoogleraar aan de KU Leuven, moraaltheoloog en onder meer coauteur van het richtinggevende boek Business en ethiek.

TRENDS. Zouden Patrick Steverlynck en Jan Coene een gevangenisstraf verdienen om tot voorbeeld te strekken?

KOEN RAES (UG). “Voor mij gaat dat te ver, omdat de verantwoordelijkheid niet enkel ligt bij de beide heren. Er zijn raden van bestuur en revisoren die zulke dingen goedkeuren. Los dat op door burgerlijke procedures en laat het strafrecht erbuiten.”

JOHAN VERSTRAETEN (KU LEUVEN). “Het gaat hier voor mij evenmin om gevangenisstraf. Het probleem bij Picanol staat buiten de criminele sfeer, maar wel gaat het om een gebrek aan legitiem gedrag en onaanvaardbaar leiderschap.”

Moet er in België een bovengrens komen voor de compensatiepakketten van CEO’s? Is het redelijk en ethisch dat alleen de markt dat blijft bepalen?

VERSTRAETEN. “Een algemene grens? Neen. Kijk naar elk bedrijf en elke sector en hun respectieve draagkracht. In mijn traditie, de katholieke, moet je ten eerste rekening houden met het algemeen belang en de mogelijkheden van het bedrijf. Ten tweede kan je deze kwestie niet enkel in termen van loon bekijken, maar ook in termen van goed leiderschap. Niemand kan een ongehoorde zelfverrijking organiseren en tegelijk eisen dat de werknemers ethischer, netter worden en dus geen privé-telefoontjes doen of fotokopietjes maken in de tijd van de baas. Dan verliezen het bedrijf en zijn topman de legitimiteit om te roepen: diefstal.”

RAES. ” Henry Ford zei ooit: ‘the aim of this company is to make money, not cars’. We leven in een kapitalistische samenleving en daarin op een juridische wijze een bovengrens voor toplonen bepalen, lijkt mij onzin. Ik zou niet weten hoe je dat vastlegt. Een raad van bestuur moet die bovengrens trekken. Zoals Johan Verstraeten zegt, is er het proportionaliteitsbeginsel. Een bedrijfsleider die klaagt over de hoge lonen in zijn bedrijf en dan zelf graaigedrag vertoont, is onlegitiem bezig. De wetgever mist het recht om een maximale verloning of een maximale winst op te leggen. Maar een onderneming is ook geen organisatie waarop een individu mag parasiteren. Het geld van CEO Jan Coene is onttrokken aan onderzoek en ontwikkeling, aan mogelijkheden om een strategie te ontwikkelen, aan kansen op nieuwe arbeidsplaatsen enzovoort. Het proportionaliteitsbeginsel is beschadigd.”

Stijgt de vraag naar ethisch advies?

VERSTRAETEN. “Ik ben niet happig op ethisch advies, om twee redenen. Ten eerste: een buitenstaander is onproductief als hij moraliseert voor intern gebruik. Ten tweede: je wordt de duurbetaalde legitimator die zo zal nuanceren dat zijn opdrachtgever nog alle kanten uit kan. Ik ben uit dat terrein gestapt en spits me nu toe op leiderschap. De leiders moeten op een authentieke en persoonlijke manier kiezen voor integriteit. Waar putten zij – los van ideologisch gezwets – de kracht? Dat is mijn insteek.”

RAES. “Per jaar word ik gemiddeld vijftienmaal gevraagd voor ethisch advies. Ik zeg meestal neen, omdat ik het on- ethisch zou vinden om een gedragscode te maken voor een bedrijf. Dat moet in het bedrijf gebeuren door de aandeelhouders, de leiding en de werknemers. De bedrijfsethiek wordt vermoord door het stunten met mooie codes of conduct. Ethici worden op dit moment overvraagd. Ze zijn de excuus- Truus om toestanden te verhullen. Het aantal ethische commissies in Antwerpen na de Visa-affaire is niet te tellen. Ethiek moet uit de organisatiecultuur wellen, het heeft meer te maken met houdingen en voorbeeldgedrag dan met teksten en regeltjes.”

Is de juridisering van de ethiek een doodlopend spoor?

RAES. “Absoluut, ik heb een hekel aan ethiek uit een receptenboek”.

VERSTRAETEN. “Beslist, regelneverij is in de ethiek uit den boze, het gaat om de ethische persoon.”

Moet er dan een chief ethical officer komen naast de CEO, de CFO en de COO?

VERSTRAETEN. “Dank u, dat heeft afgedaan”.

RAES. ( lacht smakelijk) “Ja, weg ermee.”

Is Jan Coene typisch voor het kapitalisme?

RAES. “We hadden de nomenklatura in de USSR en de mandarijnen in China. De geschiedenis kan ons veel leren over de excessen van vandaag. De hebzucht van Coene is geen typische kapitalistische afwijking. Van die interpretatie ben ik al lang verlost.”

VERSTRAETEN. “Kleptocratie is een universeel verschijnsel. Daarom zijn een goed institutioneel kader en regels voor bijvoorbeeld goed bestuur absoluut noodzakelijk. De gelegenheid maakt de dief, zegt een zeer oud Vlaams spreekwoord.”

Is er een epidemie van hebzucht, ook in de sport, entertainment, politiek? Wordt België op zijn Amerikaans een land met ‘fat cats’?

RAES. “Hoe meer de economie globaliseert, hoe meer mensen en bedrijven op de korte termijn denken. Dat is paradoxaal en nieuw. Bedrijfsleiders vertelden mij in de jaren tachtig: ‘als ik veel winst toon aan mijn aandeelhouders, schaad ik het bedrijf op de lange termijn, want ik moet die winst afstaan. Daarom ploeg ik deels de winst meteen terug’. Hoe globaler de economie, hoe lokaler het privé-belang wordt. Vandaag is het: zo rap mogelijk en zoveel mogelijk. Wie loopt trouwens rond met briefjes van 1000 euro? Lieden met zwart geld. Als wij morgen in Europa afspreken dat elke transactie boven 5000 euro giraal moet gebeuren, is het zwarte geld passé. Die maatregel ontstaat niet en dus aanvaarden de overheid en de samenleving de fiscale en monetaire permissiviteit.”

VERSTRAETEN. “Epidemie is overdreven en hebzucht is van alle tijden. Wat er nu in Vlaanderen gebeurt, noem ik geen piek.”

RAES. “Als je de media van vroeger bekijkt, waren de samenlevingsproblemen gelijk aan de politieke problemen. Het bedrijfsleven verscheen enkel in de kranten als er overnames waren of stakingen. Sinds 1980 staat het bedrijfsleven meer in de kijker, niet enkel om de werkgelegenheid, ook om de strategie, interne organisatie, ecologische draagwijdte enzovoort. Je krijgt een stukje meer transparantie en daardoor treden affaires à la Coene prompt in het daglicht. Bedrijven moeten zich meer en sneller verantwoorden, terwijl twintig jaar geleden niemand eraan zou gedacht hebben om de interne keuken van een onderneming publiek om te spitten. Als de aandeelhouders maar tevreden waren.”

Worden managers tot fraude en graaien aangezet door de exorbitante belastingen?

VERSTRAETEN. “Dat doet mij denken aan het argument van de Amerikaanse neoliberaal Robert Nozick, die de misleidende metafoor van ‘dwangarbeid’ gebruikt als men 50 % van zijn loon moet afstaan aan de staat. Maar er is een maximumgrens aan belastbaarheid. Voorbij die grens engageren mensen zich niet langer en groeien de ontsnappingsmechanismen, waardoor het nettoresultaat voor de staat uiteindelijk kleiner is. Men maakt het soms doodsimpel. Controleer alle vennootschappen van apothekers en artsen die zich vanuit heel België vestigen in Brussel omdat de pakkans in de hoofdstad zeer klein is. De overheid weet en gedoogt dat.”

RAES. “Wat veel mensen vergeten, is dat door belastingen en sociale lasten mensen een opbrengst verwerven: zij krijgen er scholen, wegen, hospitalen, cultuur, zorg voor. Je kan niet zeggen: ‘wij willen de voordelen en niet de nadelen en wij stappen uit de staat’, zoals de jonge Guy Verhofstadt aanprees. Er is een opperklasse die zegt: ‘wij kunnen ons die voordelen permitteren, wij kunnen ons afsluiten, wij trekken ons terug’, en dan krijg je de ommuurde steden van Rio de Janeiro met daarin de superrijken en hun wachters. Is dat wat wij willen?”

Nederland promoveert de herontdekking van normen en waarden, ook vandaag als voorzitter van de Europese Unie.

RAES. “Ik ben het voor eenmaal eens met paus Johannes Paulus. Ik ben er diep van overtuigd dat de 21ste eeuw de eeuw van de normen en waarden wordt. Op dit ogenblik zie je dat voornamelijk in het vertoog, door bijvoorbeeld de hoeveelheid nieuwe tijdschriften over ethiek – die zijn niet aan te slepen. Interessant is dat bijvoorbeeld ingenieurs mij vragen om lezingen. Velen tasten af wat mag en waar de grenzen liggen. Niet in de oude zin van gehoorzamen aan een autoriteit, het zal uit onszelf komen. Of deze ethische eeuw daarom leidt naar een ethischere wereld durf ik niet te zeggen. De twintigste eeuw was de eeuw van de machtsblokken: je was voor of tegen de socialisten en daarmee kon je met je wereldbeeld overweg. Vandaag is dat gedaan, dus je zoekt nieuwe sporen. Neem dat onwaarschijnlijke dossier van DHL: elke regering lag op haar knieën. Nu ligt het primaat bij de economie, maar zal dat zo blijven? Dat is voor mij dé ethische vraag van deze eeuw.”

VERSTRAETEN. “Je moet de levensbeschouwing midden in de samenleving zetten en ze zo normeren. De normen en waarden in Nederland worden weliswaar herijkt en daarop kiest de regering- Balkenende voor de neoliberale richting. Is dat niet heel vreemd?”

Kunnen we voor ons ethische bewustzijn niet beter Emile Zola, die over de kapitalistische uitbuiting schreef, lezen dan een handboek over ethiek?

VERSTRAETEN. “De universiteit moet bijvoorbeeld de MBA-programma’s herzien, ze moet opvoeden eerder dan kunstjes aanleren. Daar kan de literatuur en haar verbeeldingskracht bij helpen. De universitas moet hersteld worden, want de kleine cenakels van topmanagers die bezig zijn met hun aandelenkoersen weten niet wat er onder hun mensen leeft. Het maatschappelijke onbehagen groeit en dat zal tot avonturen leiden.”

RAES. “Ondernemers moeten met hun mensen praten, dat is het belangrijkste. Zij mogen Emile Zola lezen, maar moeten meer verbonden zijn met de werknemers, de leveranciers, de klanten. De vervreemding ten aanzien van de eigen cultuur, de eigen omgeving groeit en dat keer je niet met ‘s zondag Montaigne of Balzac te lezen. Wij praten te weinig met elkaar, we worden opgesloten in kleine enclaves en denken goed bezig te zijn omdat we ons conformeren aan de normen van onze enclave.”

Frans Crols

“De universiteit moet de MBA-programma’s herzien, ze moet opvoeden eerder dan kunstjes aanleren.”

“Als wij morgen in Europa afspreken dat elke transactie boven 5000 euro giraal moet gebeuren, is het zwarte geld passé.”