‘Hernieuwbare energie is pas duurzaam als ze ook betaalbaar is’

Met de Europese Green Deal halen we de klimaatdoelstellingen niet, riskeren we een kaalslag in de industrie en verliezen we een groot deel van de bevolking in het transitieverhaal. “We moeten dringend hernieuwbaar aardgas uit het verdomhoekje halen. We zullen 40 procent van onze energiebehoeften moeten opvangen met groene moleculen. Anders geraken we er niet”, zegt Dirk Fransaer, die op 1 juni afscheid nam als de CEO van VITO.

Dirk Fransaer heeft het nog regelmatig over ‘we’ als hij over VITO spreekt, maar na 22 jaar dienst als CEO van het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek, maakte de Lokerenaar op 1 juni een transfer naar LIST, het Luxembourg Institute of Science and Technology, zeg maar het Luxemburgse VITO.

Dit afscheidsinterview is evengoed een debuutinterview. “Ik zal mijn uitspraken aan twee voorzitters moeten voorleggen”, lacht Fransaer, die als ingenieur de energie- en klimaatuitdagingen op een rationele manier benadert. Dat levert no-nonsense-analyses op, die beleidsmakers een spiegel voorhouden.

De uitdagingen en de doelstelling bij LIST zijn grotendeels dezelfde als bij VITO. Via wetenschappelijk onderzoek moet LIST Luxemburg aan een innovatieve en duurzame economie helpen.

Dirk Fransaer: “LIST telt bijna 800 werknemers en krijgt een jaarlijkse overheidsdotatie van 60 miljoen euro. Dat is een heel groot budget voor een klein land als Luxemburg, dat sinds de eeuwwisseling sterk inzet op innovatie en duurzaamheid.

“Onder andere de ruimtevaartindustrie is hier een speerpuntsector. Luxemburg is een van de landen die mijnbouw in de ruimte erkent, zoals het ontginnen van ertsen op de maan of asteroïden. Dat zal even snel doorbreken als artificiële intelligentie.”

Bij een nieuwbouw is isolatie een kosteneffectieve maatregel, maar bij een renovatie is het fors verhogen van de energiezuinigheid bijna weggegooid geld

U stond 22 jaar aan het hoofd van VITO, dat een sterke internationale reputatie heeft opgebouwd. Wat zijn uw belangrijkste verwezenlijkingen?

DIRK FRANSAER. “Toen ik in 2001 bij VITO begon, publiceerden we amper wetenschappelijke papers. Nu produceren we er gemiddeld 300 per jaar. Als VITO toen een buitenlandse werknemer had, was dat een Nederlander. Nu zijn er 45 nationaliteiten. Tot 2001 had VITO twee spin-offs opgericht. Vorig jaar alleen al vier. VITO telt straks 1.200 medewerkers, onder meer omdat ze veel Europese onderzoeksprojecten hebben behaald. Ik stond ook mee aan de wieg van EnergyVille, de samenwerking tussen VITO, de KU Leuven, imec en de UHasselt. Dat organisatiemodel om onze kennis over energie samen te brengen, is vrij uniek.”

Wat is de toegevoegde waarde van VITO voor de Vlaamse economie?

FRANSAER. “IDEA Consult berekent onze meerwaarde regelmatig sinds 2002. Op basis van de belastinginkomsten brengt 1 euro geïnvesteerd in VITO 2 tot 3 euro op voor de Vlaamse begroting. Dat is het puur financiële gedeelte. De meerwaarde van de kennis die overvloeit naar bedrijven kun je moeilijk berekenen. VITO geeft Vlaanderen een zeer goede return op de investering.”

Pakken we in Vlaanderen en Europa de energie- en klimaattransitie goed aan?

FRANSAER. “Ik maak een onderscheid tussen hernieuwbare energie en duurzame energie. Hernieuwbare energie is pas duurzaam als ze relatief goedkoop is. Die energie moet voor iedereen betaalbaar zijn, anders verlies je de helft van de bevolking in het transitieverhaal. Die goedkope hernieuwbare oplossingen hebben we nog niet en die lacune kun je ook niet verhelpen met subsidies. Mensen snappen het huidige klimaatbeleid niet. Ze worden soms verplicht tot hoge kosten voor weinig rendement. Ze voelen dat het energiebeleid niet klopt. Dat kan een voedingsbodem zijn voor opkomende extreme partijen. Die partijen scoren niet toevallig heel goed in de peilingen, al is dat uiteraard niet alleen te wijten aan het energiebeleid.”

Waar slaan we de bal mis?

FRANSAER. “Bij de isolatie van gebouwen. Bij een nieuwbouw is isolatie een kosteneffectieve maatregel, maar bij een renovatie is het fors verhogen van de energiezuinigheid bijna weggegooid geld. Je verdient die investeringskosten niet terug. Als je veel geld hebt, kun je een bestaande woning isoleren. Dat zal voornamelijk je thermische comfort verbeteren, maar het zal je CO2-uitstoot niet significant verlagen, tenzij je de hele woning ‘inpakt’. Ik heb thuis ook gerenoveerd. Een nieuw dak, driedubbel glas en ik heb mijn vloerplaat geïsoleerd. Het effect op de CO2-uitstoot is verwaarloosbaar. In dit tempo halen we de klimaatdoelstellingen voor gebouwen tegen 2050 niet. De grootste winst zit in nieuwbouw, maar we vernieuwen slechts 1 procent van het woningpark per jaar. De CO2-uitstoot van gebouwen in Vlaanderen is al tien jaar constant. De grootste daling hebben we gezien bij de overstap van stookolie naar aardgas.

Je kunt Europa geografisch niet verleggen. We hebben niet het klimaat om enkel met zon en wind onze energiebevoorrading veilig te stellen

“De luchtwarmtepomp is een ander voorbeeld. Verwarmen met een luchtwarmtepomp is duurder dan verwarmen met aardgas. Een luchtwarmtepomp is een goede oplossing om de CO2 te verlagen voor mensen met veel geld, maar niet voor de gewone burger. De technologie van een luchtwarmtepomp is goed, maar het probleem is dat je in Vlaanderen geen juiste prijs betaalt voor je elektriciteit. Door allerhande heffingen en taksen bij de elektriciteitsprijs te voegen, is de verhouding tussen de elektriciteitsprijs en de aardgasprijs sterk in het nadeel van elektriciteit. Op die manier krijg je niet de gewenst aanpassing van het gedrag. Ook met het capaciteitstarief geven we een verkeerd prijssignaal (zie kader ‘Capaciteitstarief schiet doel voorbij’). De prijsvorming van ons drinkwater is in hetzelfde bedje ziek (zie kader ‘Prijs leidingwater zal verdubbelen’).”

Lees hieronder verder

Wat kan een bron van duurzame én betaalbare energie worden?

FRANSAER. “Hernieuwbaar of ‘groen’ aardgas. Hernieuwbaar gas kun je produceren op basis van CO2 en waterstof. Bij de verbranding van dat aardgas komt opnieuw CO2 vrij, maar je kunt die CO2 opnieuw capteren en gebruiken. De cirkel is dus gesloten. Ik geloof sterk in de opvang, de opslag en het hergebruik van CO2. Dat wordt de volgende decennia een miljardenbusiness. Je kunt die CO2 gebruiken als grondstof voor sectoren als energie, chemie en bouw. Voor de productie van hernieuwbaar aardgas heb je CO2 en waterstof nodig. Dat betekent dat je een goedkope en duurzame elektriciteitsbron nodig hebt om waterstof te maken. VITO werkt aan zeer interessant onderzoek om met een aantal industriële partners de productie van waterstof goedkoper te maken via elektrolyse. LIST werkt evenzeer aan de opwekking van groene waterstof op basis van golfenergie.”

Is het productieproces van waterstof en hernieuwbaar aardgas nog te duur om competitief te zijn?

FRANSAER. “Het proces wordt prijscompetitief, toont onderzoek van VITO aan. Niet hier, maar in regio’s als het Midden-Oosten of Noord-Afrika, waar je toegang hebt tot goedkope elektriciteit om dat hernieuwbare aardgas te maken. Zodra er een markt voor ontstaat, zal de prijs snel dalen. Europa en Vlaanderen zouden daarom een thuismarkt moeten creëren voor de verwarming van gebouwen met duurzaam aardgas, zoals dat gedaan werd voor zonnepanelen. We kunnen onze aardgasnetten blijven gebruiken, de burger kan verder met zijn aardgasketel, je hoeft niet zeer duur te isoleren en je moet minder warmtenetten aanleggen. Bedrijven die aardgas verbruiken, hoeven niet over te schakelen op een andere energiebron. Dan kom je tot een beredeneerde oplossing, die voor iedereen betaalbaar wordt. Hernieuwbaar aardgas is geen eindoplossing, maar een relatief goedkope transitie-oplossing om de doelstellingen voor 2050 en 2060 te halen. Over enkele generaties zijn onze gebouwen bijna klimaatneutraal. Maar het is niet realistisch en veel te duur om dat nu snel-snel voor elkaar te krijgen.”

Europa loopt nog niet warm voor groen aardgas.

FRANSAER. “Je vloekt nog in de kerk als je begint over groen aardgas. De geesten moeten nog rijpen. Als je vroeger bij de Verenigde Naties in New York over de opvang van CO2 sprak, sloten ze de deur en werd je bijna verzocht het gebouw te verlaten. Nu is de opvang van CO2 een geaccepteerd deel van de oplossing. Ik verwacht die evolutie ook voor hernieuwbaar gas. Mensen vergeten nogal snel dat we rond de 50ste graad noorderbreedte liggen. In de winter hebben wij weinig aan zonnepanelen door de lage helling van de zon. Je kunt Europa geografisch niet verleggen. Je mag hier zoveel windmolens en zonnepanelen plaatsen als je wilt, we hebben niet het klimaat om enkel met zon en wind onze energiebevoorrading veilig te stellen. De elektrificatie van het transport en de economie is goed, maar met alle hier opgewekte hernieuwbare energie kunnen we de vraag naar elektriciteit niet dekken, ook niet als je de Noordzee volbouwt met windturbineparken. Europa voert nu 80 procent van zijn energiebehoefte in, vooral via fossiele brandstoffen. Dat moeten we vervangen door hernieuwbare energie, een lager energieverbruik én de invoer van hernieuwbare moleculen, zoals ammoniak, methaan en methanol. We zullen 40 procent van onze energiebehoeften moeten opvangen met hernieuwbare moleculen. Anders geraken we er niet.”

De combinatie van artificiële intelligentie, robotica, big data en kwantumcomputers kan ertoe leiden dat we tegen het einde van deze eeuw niet langer de controlerende soort zijn

Is kernenergie van de volgende generatie een deel van de oplossing?

FRANSAER. “Op grote schaal hernieuwbaar gas invoeren is realistischer dan te hopen dat we tegen 2040 een beroep kunnen doen op kleine, moduleerbare kernreactoren. Er zijn momenteel wereldwijd twee reactoren van dat type operationeel. Om dan te denken dat die reactoren tegen 2040 massaal zullen worden ontplooid? Dat lijkt me weinig waarschijnlijk. Als de Europese Unie een economische wereldmacht wil blijven, dan moeten we zo snel mogelijk langlopende invoercontracten sluiten tegen een lage prijs, nu van aardgas, en later van hernieuwbaar aardgas. Onze industrie maakte op basis van goedkoop Russisch gas producten voor de wereldmarkt. Dat businessmodel is voorbij, omdat er geen toegang meer is tot goedkoop Russisch gas. Als Europa in de fout blijft gaan en doorgaat met deze Green Deal, dan zal het de klimaatdoelstellingen niet halen en zal de Europese industrie zich moeten terugplooien op een thuismarkt in een straal van 500 kilometer. De Europese Commissie probeert om het probleem heen te lopen door te mikken op nicheproducten, maar ook daar worden we mogelijk voorbijgestreefd. De Chinezen hebben bijvoorbeeld al een enorme voorsprong in elektrische auto’s.”

Als wissel op de toekomst investeert VITO in geothermie, of het winnen van aardwarmte in de diepere ondergrond. Maar de geothermiecentrale in Mol kampt met grote kinderziektes. Hoe moet het verder?

FRANSAER. “In dat dossier zal waarschijnlijk de komende maanden een beslissing genomen worden. VITO is gestopt met de warmtewinning omdat kleine trillingen van 2,1 op de schaal van Richter ontstonden. Let op, dat is niet veel. Als hier een vrachtwagen voorbijrijdt, geeft dat eenzelfde gevoel. Ze doen nu onderzoek om te kunnen voorspellen of het bij die beperkte trillingen zal blijven. Het Duitse München wordt verwarmd met geothermie, maar daar trekken de burgers zich weinig aan van de trillingen, omdat ze genieten van de verwarming. In Mol zien de bewoners op dit ogenblik enkel de nadelen. Dan is een goede communicatie nodig. In Nederland werken ze ook aan diepe geothermie ter vervanging van hun aardgas. De Nederlandse bodem heeft dezelfde samenstelling als in Mol. De data die VITO verzamelt, zijn dus zeer relevant voor Nederland.”

Kan technologie de wereld, of toch minstens het klimaat, redden?

FRANSAER. “Vroeger zei ik ‘ja’, maar nu niet meer, omdat er andere dreigingen en kansen komen. De combinatie van artificiële intelligentie, robotica, big data en kwantumcomputers kan ertoe leiden dat we tegen het einde van deze eeuw niet langer de controlerende soort zijn. Ik ben niet de enige die daarvoor waarschuwt.”

Als we toelaten dat we de controle verliezen.

FRANSAER. “Ik vrees dat we weinig keuze zullen hebben. Altijd zal er iemand zijn die denkt er baat bij te hebben, weze het de opvolger van Vladimir Poetin, van Xi Jinping of van Joe Biden. Iedereen waarschuwt voor AI, maar we doen allemaal, ook Elon Musk, verder omdat de potentiële baten zo groot zijn.”