De wraak van de geopolitiek

Robert D. Kaplan, The Revenge of Geography, New York, Random House, 2012, 403 blz, 35 euro

Er kleeft iets obligaats en gevaarlijks aan geopolitiek. Om te beginnen, is de geografie door de eeuwen heen een constante, de enige in het complexe verhaal van internationale betrekkingen. Toch slaat een geopolitieke analyse te vaak over in een doel op zich. Het is een gevaar waar Robert Kaplan, gerespecteerd journalist en gevierd auteur, voor waarschuwt. De aardrijkskunde is dan een vreselijke vijand. Ze kreeg Napoleon, Alexander de Grote en de VS in Vietnam klein.

In zijn recentste werk werpt Kaplan in een eerste fase een licht op enkele klassiekers. Wellicht geniet het idee van het ‘Hartland’ van Halford Mackinder de meeste bekendheid. In een bijdrage van 1904 licht hij toe dat wie de controle verwerft over het Euraziatische Hartland — de Sovjet-Unie — de beste kaarten heeft voor de werelddominantie. En net een dergelijke vaststelling brengt ons bij voormeld gevaar. De geografie kan niet geloochend worden door politieke projecten, maar ze is ook geen determinisme. De Koude Oorlog is er een prima voorbeeld van. Uit geopolitiek oogpunt was de grens tussen Oost- en West-Duitsland onzin. Toch was ze een politieke realiteit van vele decennia. Dat de USSR over prima geopolitieke kaarten beschikte en ook enkele nadelen, toegang tot warme zeeën bijvoorbeeld, deed geen afbreuk aan het politieke model dat de Sovjet-Unie de dieperik in duwde.

Na de theorie volgt de praktijk. Systematisch loopt Kaplan de geopolitieke situatie van de belangrijkste spelers af. Van India over Turkije tot China en natuurlijk de VS, in geopolitieke termen gesproken een eiland. Maar vrijwel onmiddellijk waarschuwt hij ook voor dat geopolitieke determinisme. Eerst geeft hij gas, om vervolgens weer op de rem te gaan staan.

Een geopolitieke realiteit wijzigt ook. Rivieren of bergketens die ooit een natuurlijke grens waren, zijn inmiddels vaak wel te overschrijden. Er is ook de technologie. De geopolitiek van het Israëlisch-Palestijns conflict is wat ze is, door gebruik te maken van raketten overbrugt men de veiligheidsgrenzen van weleer. Toch zijn er zaken die niet wijzigen. Israël beschikt over onvoldoende geopolitieke diepgang. Een blik op de kaart zegt voldoende: het land is een strook aan de Middellandse Zee. In geval van conflict is terugtrekken niet mogelijk. Doordat de bevolking op zo’n kleine lap grond leeft, kan het land zich geen nucleaire bedreiging veroorloven. Het verklaart de houding van de Joodse staat tegenover het Iraanse kernprogramma. En toch, streven naar een stabielere relatie met de Arabische buurlanden lijkt, gezien de realiteit van de kleine lap grond, logisch. Het huidige beleid is hier maar moeilijk mee te rijmen, een treffende illustratie van het feit dat geopolitiek geen determinisme is of mag zijn.

Ook al verschaft het boek van Kaplan geen wezenlijk nieuwe inzichten, het is een lezenswaardig werkstuk dat eerder op de leek dan de doorgewinterde kenner mikt.

MICHAËL VANDAMME