De wet van ongewilde gevolgen

DE KONIJNEN IN AUSTRALIË zijn van Europese komaf. Ze werden meegevoerd met de ‘Eerste Vloot’ van elf schepen die in 1787 vertrok uit Portsmouth in Engeland, en zetten zo poot aan land in Australië. Het doel van de vloot was een Europese strafkolonie op te trekken en daar het Engelse gespuis te huisvesten. De konijnen moesten dienen als ingrediënt van een occasionele stoofpot.

ZOLANG DE KONIJNEN braaf in hun hok bleven, was alles peis en vree. Tot ene Thomas Austin, een fervente jager, rond 1859 het onzalige idee kreeg 24 konijnen uit te zetten voor de jacht. De konijnen, niet gehinderd door lokale roofdieren, vol energie dankzij het makkelijke voedsel van het enorme landbouwareaal en met veel vrije tijd dankzij de milde Australische winters, kweekten als, euh, konijnen. Tien jaar later waren ze met miljoenen, een waar konijnentapijt, de snelst groeiende zoogdierenpopulatie in de wereldgeschiedenis. De impact op het Australische ecosysteem was en is vernietigend. Konijnen vreten de lage begroeiing kaal, waardoor andere kleine landdieren en plantensoorten uitsterven. De bezige beesten graven ook graag tunnels, wat leidt tot ernstige erosieproblemen. Australië levert tot vandaag een verbeten strijd tegen de konijnenplaag en zet daarbij zelfs biologische oorlogsvoering in.

Het is een van de vele voorbeelden van wat de law of unintended consequences wordt genoemd, de ongewilde gevolgen van een doelgerichte actie. Ze is verwant met de wet van Murphy die stelt dat wanneer iets fout kan gaan, het ook fout zal gaan , maar is niet hetzelfde. De wet van ongewilde gevolgen kan niet alleen leiden tot ongewilde negatieve of perverse uitkomsten, maar ook tot ongewilde positieve uitkomsten. Een voorbeeld is het positieve neveneffect van aspirine op hartaandoeningen. Toch zijn ongewilde uitkomsten vooral negatief. De verklaring is eenvoudige kansleer. Er zijn gewoon veel meer manieren waarop iets verkeerd kan gaan dan waarop iets goed kan gaan. Dat is de statistische basis van de wet van Murphy.

ONGEWENSTE GEVOLGEN hebben vele oorzaken, zoals onwetendheid, fouten in de analyse en het plaatsen van kortetermijngewin boven langetermijnbelangen. Maar de hoofdoorzaak is zonder enige twijfel het onderschatten van de fenomenale complexiteit van ecosystemen en van de economie. De notie ‘complex’ stamt uit het Latijn en wil zeggen ‘met elkaar verweven’. In complexe systemen werken honderden factoren continu op elkaar in, zodat, wanneer je één factor manipuleert, talloze ongewilde neveneffecten kunnen ontstaan. Het beleid van ultralage rente bijvoorbeeld wil de vraag aanzwengelen, maar heeft als ongewild gevolg dat de spaarders verarmen en daarom, in plaats van meer te consumeren, nog meer willen sparen. Het wurgt de Europese banken en houdt zombiebedrijven in leven. Het leidt tot een nieuwe schuldenberg in de private sector en het weerhoudt de overheid ervan de nodige saneringen te doen. Het creëert ook zeepbellen in financiële markten, bijvoorbeeld in private equity.

EUROPA’S GREEN DEAL heeft de beste bedoelingen, maar komt de facto neer op de organisatie van een planeconomie, altijd al een rijke voedingsbodem voor de wet van ongewilde gevolgen. China weet er alles van. Onder de ‘vier plagen’-campagne van Mao Zedong werden in China massaal zwaluwen uitgeroeid, omdat ze te veel zaden en vruchten aten. Men vergat dat diezelfde zwaluwen ook insecten lustten. Het ongewilde gevolg was dat de insectenpopulatie exponentieel toenam, de oogst mislukte en 15 à 45 miljoen Chinezen de hongerdood stierven. In het kader van de strijd tegen de klimaatopwarming verdiepen enthousiaste wetenschappers zich in geo-engineering. Sommige vormen daarvan, zoals het massaal aanplanten van bomen, zijn onschuldig. Andere roepen vragen op. Ze overwegen de oceanen te ‘bemesten’ met ijzer om de vorming van fytoplankton te stimuleren en zo meer CO2 uit de atmosfeer te halen. Of wat te denken van ‘stratosferische aerosolinjectie’ , waarbij de stratosfeer wordt besproeid om zonnestraling te verminderen? Enkel God weet tot wat dat soort geo-engineering zal leiden.