De weg naar een vaccin ligt bezaaid met obstakels

Nu het coronavirus weer fel opflakkert, wordt meer dan ooit uitgekeken naar een vaccin. Maar zelfs als volgend jaar de eerste coronavaccins klaar zijn, kan het nog een tijd duren voor ze kunnen of mogen worden toegediend.

Dat Donald Trump de farmareuzen en de goedkeuringsautoriteiten zwaar onder druk zet om versneld vaccins tegen covid-19 op de markt te brengen, roept veel weerstand op. Maar zelfs als de Amerikaanse president zijn zin zou krijgen, kunnen die vaccins niet zomaar geïnjecteerd worden. “Er zijn nog veel onbekende factoren in de klinische data, en nog veel stappen die gezet moeten worden in de productie en de distributie”, zegt vaccinexpert Luc Debruyne, de voormalige CEO van de vaccinmarktleider GSK Vaccines. Debruyne is ook strategisch adviseur bij CEPI, de mee door Bill Gates opgerichte en gefinancierde organisatie die de ontwikkeling van coronavaccins mee in goede banen leidt.

CEPI volgt wereldwijd alle vaccinontwikkelingen op de voet. De teller staat inmiddels op 320 ontwikkelingsprogramma’s, waarvan 41 op mensen worden getest. Negen kandidaat-vaccins zitten ook in fase 3, de laatste en dure klinische testfase waarin het product op duizenden mensen wordt getest. De bekendste zijn die van het Amerikaanse Moderna (een partnerschap van AstraZeneca en Oxford University), Johnson & Johnson en de partners Pfizer en BioNTech. Pfizer maakt naar verwachting later deze maand voorlopige fase 3-testresultaten bekend.

Wantrouwen

Albert Bourla, de CEO van Pfizer, verzet zich openlijk tegen de politieke inmenging in de vaccinontwikkeling, vooral nu duidelijk wordt dat die het vertrouwen van de bevolking in het vaccin ondermijnt. “We zullen nooit toegeven aan politieke druk. We zullen nooit een bocht afsnijden”, schrijft Bourla in een open brief. Volgens een recente enquête van het onafhankelijke opinieonderzoeksbureau Pew wil 49 procent van de Amerikanen geen vaccin als het nu beschikbaar zou zijn. Slechts 21 procent wil het zeker wél toegediend krijgen. In een vorige enquête van Pew vier maanden eerder was dat nog 42 procent. Ruim drie kwart van de ondervraagden vreest nu dat het proces te snel gaat. “Stel je de tragedie voor als we een veilig en efficiënt vaccin hebben dat veel mensen niet vertrouwen. Dat risico mag niemand aanvaarden”, aldus Bourla.

Het vertrouwen in het vaccin is een van de grote uitdagingen, ook in België. Volgens een enquête van ons zusterblad Knack wil één op de vijf Belgen geen vaccin tegen covid-19. 12 procent van onze landgenoten zal zich zeker niet laten inenten, 8 procent waarschijnlijk niet. De vaccinoloog Pierre Van Damme geeft toe dat het wantrouwen licht toeneemt. En dat is een gevaar.

Luc Debruyne verwijst naar een nieuw boek, S tuck: how vaccine rumors start – and why they don’t go away, van de antropologe en hoogleraar Heidi Larson, de echtgenote van de Belgische topviroloog Peter Piot. Ze legt daarin uit hoe moeilijk het is om mensen die van geen vaccin willen weten of eraan twijfelen, te overtuigen zich toch te laten inenten. “Dat is een belangrijk onderdeel van de country readiness“, zegt Debruyne. “Zijn mensen overtuigd zich te laten vaccineren, of willen ze wachten tot er een tweede vaccin is? Mensen motiveren is niet simpel. Vraag maar eens aan je vrienden wie gevaccineerd is tegen griep. Die zullen zeker niet allemaal hun hand opsteken.”

Geen grote tegenslagen

Debruyne wijst ook op het belang van een grondige analyse van de resultaten van de fase 3-tests. De Amerikaanse goedkeuringsautoriteit FDA wil dat de testpersonen twee maanden worden opgevolgd na de toediening van het vaccin, om zeker te zijn dat het veilig is. Pas dan zal de FDA eventueel ingaan op de vraag van producenten om een vaccin versneld op de markt te brengen. Dat allemaal tot groot ongenoegen van president Trump, want die nieuwe regels maken het onmogelijk om een vaccin te lanceren voor de presidentsverkiezingen begin volgende maand.

De vrees voor bijwerkingen zit ook diep. Zo moesten Johnson & Johnson en AstraZeneca een fase 3-test al onderbreken. “Maar we hebben nog geen grote tegenslagen gehad”, zegt Debruyne. “Er zijn geen vaccins uitgevallen door onaanvaardbare neveneffecten.”

Het grote belang van zo’n klinische fase 3 doet opnieuw vragen rijzen over het Sputnik V-vaccin tegen covid-19, dat midden augustus in Rusland werd goedgekeurd. Dat kwam als een donderslag bij heldere hemel, omdat niemand zicht had op de ontwikkeling en de werkzaamheid van het vaccin, en de autoriteiten ook toegaven dat het geen fase 3-studie had doorlopen. Nog altijd zijn er onvoldoende onderzoeksresultaten over het vaccin beschikbaar.

-70 tot -80 graden

Een ander potentieel obstakel is de productie van de vaccins. Dat gebeurt nu at risk. Om zo snel mogelijk te kunnen werken, produceren de grote spelers al geruime tijd vele miljoenen doses van hun vaccin, terwijl ze geen zekerheid hebben dat het efficiënt en veilig genoeg zal zijn om goedgekeurd te worden. Bovendien is niet zeker of de aanvoer van alle grondstoffen dan voldoende verzekerd zal zijn.

Daarnaast kunnen ook het transport en de distributie van de vaccins problemen geven. Bij zowat alle vaccins in ontwikkeling moeten de mensen twee keer worden geïnjecteerd, met een interval van zowat vier weken. Enkel Johnson & Johnson test een vaccin waarvan slechts één dosis vereist zou zijn. “Eén dosis toedienen is nog makkelijk, maar nadien bij iedereen terugkeren zal heel wat lastiger zijn”, zegt Debruyne.

Bovendien zijn sommige soorten vaccins moeilijker te transporteren dan andere. Zo zijn de vaccins van Moderna en Pfizer/BioNTech gebaseerd op zogenoemd messenger RNA of mRNA, dat werkt als een boodschapper in cellen om het immuunsysteem tot actie aan te zetten. Die vaccins moeten op heel lage temperaturen worden bewaard. Voor Pfizer is dat -70 graden, bij Moderna zelfs -80 graden. “Die vaccins kun je niet verschepen naar warme ontwikkelingslanden”, zegt Debruyne. “En je kunt dat soort diepvriezers ook niet zomaar bij elke huisarts installeren.”

Er wordt wel geïnvesteerd in de verbetering van de thermische stabiliteit van de vaccins, zodat ze ook bij hogere temperaturen kunnen worden verdeeld. De courante bewaartemperatuur van veel vaccins is tussen 2 en 8 graden, maar dan wel continu. “Een vaccin is niet zoiets als bier. Als de temperatuur daarvan tijdens het transport of het bewaren al eens een uurtje stijgt, is dat geen drama. Een vaccin is dan niet meer bruikbaar”, legt Debruyne uit. Maar het zal ook weer kostbare tijd vergen om vaccins thermisch stabieler te maken.

Te weinig geld

“Dat alles maakt het zo belangrijk om diverse vaccins op de markt te krijgen en er verder op te werken”, stelt Debruyne. Hij sluit niet uit dat een van de grote, fel gemediatiseerde vaccins in ontwikkeling uiteindelijk zal sneuvelen. “Er zijn nog veel onbekende factoren. We weten nog niet hoe robuust ze zijn.” Daarom ook is het volgens Debruyne nog te vroeg om minder ver ontwikkelde coronavaccins nu al definitief af te serveren. “Vergelijk het met een grote voetbalclub. Misschien moet die honderd jonge spelertjes rekruteren om er één heel goede te vinden. Maar daarom moet je die 99 andere nog niet op hun veertiende doorsturen. Het is te vroeg om de opleiding te stoppen, want ook die ene kan nog tegenvallen.”

Daarom wil CEPI zijn portfolio van de vaccins die het steunt, nog uitbreiden, zegt Debruyne. CEPI financiert deels de kosten voor negen van de 41 kandidaat-vaccins, onder meer die van Moderna en het partnerschap AstraZeneca-Oxford University, maar het zou twaalf tot vijftien kandidaat-vaccins in portfolio willen hebben. CEPI heeft daarvoor 1,3 miljard dollar opgehaald, terwijl het 2,1 miljard nodig heeft om alle kansen te geven aan de vaccins die het steunt. Een grote frustratie, aldus Debruyne. “We moeten ons nog constant bezighouden met geld inzamelen en komen nog altijd veel tekort. Dat is huilen met de pet op.”

Debruyne is wel verheugd over het feit dat niet alleen Europa heeft begrepen dat het zijn strijd tegen covid-19 moet opvoeren, maar ook België. “Ik ben heel blij dat de nieuwe premier Alexander De Croo zich daarover duidelijk heeft uitgesproken.” Al had Debruyne liever gezien dat dat niet had geleid tot de benoeming van een coronacommissaris (Pedro Facon), maar van een staatssecretaris of een minister. “Iemand met een politiek mandaat zou beter zijn, want deze crisis heeft zowel sociaal, economisch als voor de volksgezondheid enorme repercussies. Dus moet je iemand hebben die het mandaat heeft om veel sneller te mobiliseren en te beslissen, zonder dat er telkens veel overleg vereist is.”