De stofjas wordt Chief Book Officer

‘Andere tijden’ is het thema van de 64ste Boekenbeurs voor Vlaanderen. Ook het boekwezen ontsnapt niet aan de dwangneurose die door de media raast: ‘fun’ is de norm, ook in de bibliotheek. De bibliothecaris hangt zijn stofjas aan de haak, kust zijn computerscherm en wordt manager.

Waarom gaan jongeren naar een bibliotheek? Willen ze de jongste worp van Harry Potter? Of komen ze voor de schermspelletjes van Sony, of om tussen de rekken naar een nieuw lief te zoeken? Liefhebbers van stilte en geurend papier mogen er dan niet blij om zijn, de functie van een bieb is de jongste jaren danig veranderd. De bibliothecaris werd een manager, het aanbod werd ruimer dan romans en metersbrede encyclopedieën.

Gevecht tussen ouden en modernen

Ook in de bibliotheken wordt de strijd tussen de generaties uitgevochten. Neem nu een stad als Turnhout. De handschriften en wiegendrukken ( nvdr – gedrukte boeken van voor het jaar 1500) van het kasteel van de hertogen van Brabant in Turnhout zijn de grondslag van de Brusselse Albertina-bibliotheek, de Belgische boekenverzameling bij uitstek. Op honderd meter van de voormalige boekerij van de adel werkt Luc Mertens (VUB, filosofie). De digitale revolutie ten spijt, vinden we hem ingegraven tussen stapels boeken in de kelder van de openbare bibliotheek. Hoe ziet hij de toekomst van het biebwezen?

“De publieke baden waren essentieel zolang de meerderheid van de bevolking thuis geen bad had. Daarop zijn de badhuizen verdwenen. Een openbare bibliotheek speelt een vergelijkbare rol, tot iedereen een pc en een internetverbinding heeft,” zegt Mertens. “De fysieke bibliotheek verschuift naar de periferie ten voordele van de virtuele. Kijk maar naar de boekproductie: de encyclopedieën zijn al weggevallen en de non-fictie evolueert van fysiek product naar elektronica.”

Door de digitalisering vervagen de grenzen tussen een bibliotheek, een cultureel centrum en een internetcafé. Maar er zijn nog vaste waarden, zegt Geert Roelandts, adjunct-directeur bij Volksontwikkeling en Bibliotheekwerk van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. “De aloude functie van de bibliotheek verandert niet. De kern, informatie opsporen en ontsluiten, blijft behouden. De bieb behoudt een functie van deskundigheid en blijft een ontmoetingsplek. Internet is trouwens deels ‘hype’. Honderd sites die me informatie aanbieden in het EasyEverything-café, dat is desinformatie. Ik kan ze niet ontsluiten, wat een bibliotheek wel kan. De échte info op het net zal geld gaan kosten. De huidige situatie is een overgangstijd.”

De bibliotheek heeft niet als hoofdtaak om het boek te koesteren, vindt Luc Mertens: “Onze opdracht is de culturele participatie van de breedst mogelijke groep te verhogen. Het boek en de bibliotheek zijn er niet voor een politieke of culturele elite. Een bibliotheek moet interdisciplinair worden. Ze moet geïntegreerd worden in de culturele sector en in de samenleving, met haar kansarmen, allochtonen, ouderen en werklozen. We hebben in 1993 voor die weg gekozen en vormden een overlegplatform met gebruikers, sociale diensten, het volwassenonderwijs en de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding. De bibliotheken evolueren naar multimediale informatiecentra met platen, cd’s, cd-roms, software en internettoegang. De ontlener moet met die nieuwigheden kunnen omgaan als met het boek. Het is onze rol om aan trajectbegeleiding te doen en een ontmoetingsplaats te creëren. Met populaire tentoonstellingen proberen we de drempel te verlagen.”

Tekst, beeld en geluid in één loket

De Turnhoutse bibliotheek telt 24.000 leden, die goed zijn voor een half miljoen ontleningen per jaar. Ze heeft omgerekend 21 voltijdse werknemers. Het aantal leden groeit, de uitleningen stagneren. Met de bibliotheken van Oud-Turnhout, Vosselaar en Beerse werd een samenwerkingsprotocol afgesloten.

Mertens: “De subsidies – 63 miljoen frank, gebaseerd op de 38.000 inwoners van Turnhout – zijn te laag voor de reële reikwijdte van de stadsbibliotheek. Die zou 80.000 mensen kunnen bedienen.”

Turnhout was niet gewoon om laaggeschoolden te bereiken en die vielen uit de boot. “Zelfs als ze geld uit de muur moeten tappen, zijn sommige mensen in paniek,” zegt Mertens. “We hebben onderzocht wat er aan vlotte software bestond, en ontwierpen een nieuwe, simpele interface om te internetten.” Het Turnhoutse onderzoek past in een Europees project dat nagaat hoe je met informatietechnologie de sociale samenhang van lokale gemeenschappen kan herstellen of versterken.

In oktober startte de cyberbieb met zestien werkstations. “Zolang niet iedereen toegang heeft tot de informatiemaatschappij, moeten we inspringen voor groepen als allochtonen, gepensioneerden en laaggeschoolden,” aldus Mertens. Traditioneel is de bibliotheek een zoekplek. Vandaag kan er via de computer gelijktijdig gezocht, gecommuniceerd en geproduceerd worden. “Als we die drie in één loket kunnen stoppen, dan hebben we een nieuw organisatiemodel. We moeten ontkavelen en herverkavelen. Vroeger was tekst essentieel, nu komen daar ook beeld en geluid bij als volwaardige infokanalen.”

Meer bevoegdheden voor de bibliotheek

Vlaams minister van Cultuur Bert Anciaux schrijft tegen 2002 een nieuw bibliotheekdecreet. Volgens het nieuwe decreet zullen de bibliotheken meer moeten samenwerken. Geert Roelandts verwacht twaalf tot dertien groepen van netwerkende gemeenten die hun beheerssystemen samenvoegen, personeelsinzet coördineren en collecties stroomlijnen. Er wordt een Vlaams Centrum voor Openbare Bibliotheken opgestart om de regionale platformen te ondersteunen met onder meer een gesofisticeerder Bibnet, het intranet van de Vlaamse bibliotheken. Centraal catalogeren is het einddoel.

Het decreet dat totnogtoe van kracht was, dateert van 1978 en was zeer sterk normerend, met details over de rekken, het aantal boeken per rek, het personeel, de openingsuren enzovoort. De nieuwe tendens is om meer bevoegdheid toe te kennen aan de bibliotheken en ze niet te betuttelen.

“Aan de gemeenten zal worden gevraagd om een beleidsnota over de bibliotheken op te stellen, die wij dan bespreken,” zegt Roelandts. “Dat mag niet leiden tot een alibi om niet ter zake te komen. Parallel met het bibliotheekdecreet wordt een decreet over het culturele beleid voorbereid en de sleutel is de integrale benadering van de bibliotheken, de culturele centra en het culturele middenveld. Wij zeggen, bibliothecaris, ga naar uw gemeentebestuur, verdedig een beleid. Het bibliotheekwezen is zeer conservatief en heeft schrik om het normerende decreet van 1978 los te laten, omdat dan zelf het beleid moet worden bepaald. En dat is moeilijker.”

De bibliothecarisopleiding wordt hertekend

De begroting van de Vlaamse bibliotheken bedraagt ongeveer 5 miljard frank, waarvan 1,8 miljard van de Vlaamse regering komt (de weddes van het personeel), 380 miljoen frank van de provincies (60% van de werkingskosten) en 2,4 miljard frank van de gemeenten voor de collecties.

In de bibliotheken is het talent jammer genoeg dun bezaaid. Vlaanderen heeft een zwakke opleiding voor bibliothecarissen. Gent staat goed aangeschreven, net als de opleiding aan de UIA, maar die afgestudeerden worden door de privé-sector weggekaapt. Bovendien loopt het aantal studenten terug.

Roelandts: “Er is een werkgroep opgericht om de opleiding te hertekenen. De bibliotheekkaders zijn twintig tot dertig jaar aan de slag en hebben overwegend hoger secundair onderwijs genoten. Ze stammen uit de tijd van het boeken kaften, sorteren enzovoort, en anticiperen weinig op de vragen van de klanten.” Een betere service is de oplossing.

Voor de leenvergoeding bestaat een Europese richtlijn en daar kunnen of willen de Vlaamse bibliotheken niet onderuit. “De richtlijn is vertaald in een federale wet, maar voor het leengeld is er nog geen uitvoeringsbesluit,” zegt Roelandts. “De discussie is nog volop bezig over wie het leengeld moet betalen: de ontlener of de overheid. Het is de vraag wiens belang primeert. Dat van de maker van het boek of dat van de gebruiker?”

De kinderen van de basissschool zijn lezertjes, de adolescenten haken massaal af. Uit Nederlands onderzoek blijkt dat 45 de scharnierleeftijd is: onder de 45 klapt het bibliotheekgebruik in elkaar. Roelandts: “Dat is toch kras. Ondanks de toename van de scholing en de democratisering van het hoger onderwijs groeit het aantal lezers amper. Ik moet toegeven dat het ook te maken heeft met het oubollige imago van de bibliotheken. Acties zoals een bibliotheekweek en Blind date met een boek zijn echt noodzakelijk.”

frans crols