De revolutie van de massa

“De revolutie in Oekraïne was geen zaak van individuele leiders of van partijen”, zegt de Oekraïense regisseur Sergej Loznitsa. In zijn documentaire over het protest op Maidan is de massa het hoofdpersonage.

In november 2013 brak op Maidan, het Onafhankelijkheidsplein in Kiev, een volksopstand uit tegen de regering van president Viktor Janoekovitsj. Tijdens rellen met regeringstroepen vielen ruim honderd doden. De protesten leidden uiteindelijk tot de afzetting van Janoekovitsj in februari 2014, waarna de onrust zich verplaatste naar de Krim en het oosten van Oekraïne.

De Oekraïense regisseur Sergej Loznitsa (50) bracht de protesten in beeld in zijn documentaire Maidan, die vorig jaar werd opgenomen in de officiële selectie van het festival van Cannes. In de film lijkt de revolutie zich te voltrekken in het bijzijn van de toeschouwer. Niet het individu, maar de massa staat centraal bij Loznitsa. De duizenden mannen en vrouwen op het plein zijn als één persoon verenigd in hun verzet. Samen zingen ze het volkslied aan één stuk door, ze verheerlijken de natie, roemen de gevallen helden en verwensen hun vijanden. “Ik kon alleen maar de massa als hoofdpersonage kiezen”, zegt Loznitsa. “Deze revolutie was geen zaak van individuele leiders of van partijen.”

Ook in uw documentaire The Old Jewish Cemetery, over de moord op 31.000 joden in 1941, portretteert u de menigte, niet het individu.

SERGEJ LOZNITSA. “Dat klopt. Doorgaans wordt zo’n onderwerp vanuit het standpunt van een of meer slachtoffers belicht, en een enkele keer staan de beweegredenen van de beul centraal. Maar dat interesseert me niet. Dat is al zo vaak gedaan. Ik weet dat er geen goede redenen denkbaar zijn waarom het slachtoffer zo’n gruwelijk lot verdient, en je kunt ook de daden van de beul niet rechtvaardigen.

“Wat mij intrigeerde aan Maidan, is de schaal van het gebeuren: dat honderdduizenden mensen samenkwamen om te protesteren op een plein. Als ik daar een treffend beeld van wil neerzetten en uitga van individuele verhalen, heb ik wel twintig personages nodig. Dan krijg je hun perspectief, hun kleine beweegredenen te zien. Daar was het me niet om te doen.”

Wanneer besliste u de film te maken? U kon niet weten wat de uitkomst zou zijn.

LOZNITSA. “Toen de protesten begonnen, was ik er niet. De cameraman heeft de eerste opnames gemaakt. Na een week kon ik ernaartoe. Eerst zag ik het als een manier om een historische gebeurtenis te documenteren. Dat moest absoluut gebeuren. Maar toen ik de geestdrift en de euforie van de betogers zag, raakte ik gefascineerd. Uiteindelijk hebben we meer dan driehonderd uur opnames gemaakt, tot de revolutie was volbracht en de president tot vertrekken werd gedwongen.”

U hebt de opnames gestaakt na het vertrek van Janoekovitsj, terwijl dat niet het einde van het verhaal was. Hebt u daar geen spijt van?

LOZNITSA. “Nee, want wat daarna kwam, is een ander verhaal. Vandaag staat de agressie van Rusland centraal. Het is een conflict tussen autoritarisme en het verlangen naar democratie. Hadden we dat kunnen verwachten? Misschien wel. In 1991 hebben we onze vrijheid gratis en voor niets gekregen. We hadden kunnen weten dat we er een prijs voor moesten betalen.”

Als ik luister naar het discours van de manifestanten en hoor hoe ze de natie bejubelen, klinkt daar niet meteen een democratische geest in door.

LOZNITSA. “Mijn vraag aan jou is: ben jij bereid je leven te geven voor je waardigheid? Wat doe jij als je land met tanks wordt aangevallen? Kijk, die mensen hebben die vraag al beantwoord. Zij staan aan de frontlinie. Bovendien leven mensen in verschillende tijdvakken, zonder dat dat altijd duidelijk is. Wij komen uit een totalitair systeem dat decennia van intellectuele vrieskou heeft gebracht. Bij ons begonnen die na de Tweede Wereldoorlog. De Russen raakten een volle eeuw kwijt, drie generaties. Dat maakt ons anders, niet alles is vernietigd. De drang naar vrijheid en democratie is er wel degelijk.”

Toch bent u niet in Oekraïne gebleven. U woont al vijftien jaar in het buitenland.

LOZNITSA. “Ja, in 2001 ben ik naar Lübeck vertrokken. Zeven jaar later heb ik me in Berlijn gevestigd. Ik heb het gevoel dat ik een zigeuner ben, het verkassen zit me in het bloed. Dit of volgend jaar vertrek ik weer. Die confrontatie interesseert me. Ik ben naar Duitsland gekomen, omdat ik een Duitse producent had en er gemakkelijker kon werken. Maar het is ook boeiend het West-Europese perspectief te zien en het Oost-Europese in mij te dragen.”

U bent uw loopbaan niet met cinema begonnen. Eerst was er een studie wiskunde.

LOZNITSA. “Ik ben het kind van twee mathematici en volgde de sporen van mijn ouders. Dat was gemakkelijk. Bovendien zag ik studeren vooral als een manier om niet naar Afghanistan te hoeven en geen soldaat te worden in een oorlog, waarvan ik mijn vrienden verknipt zag terugkeren.

“Na mijn studie heb ik drie jaar als wiskundige gewerkt, maar in 1991 wilde ik absoluut opnieuw studeren. Na een technische opleiding voelde ik de behoefte aan iets in de menswetenschappen. Het had evengoed literatuur of geschiedenis kunnen zijn, maar cinema was het eerste wat zich aanbood. Niet dat het gemakkelijk ging, ik zakte twee keer voor het ingangsexamen in Moskou. En het duurde nog tien jaar eer ik wist dat dit mijn leven zou worden. Het volstaat niet filmschool te volgen. Je moet het in je hebben, je moet iets te vertellen hebben.”

Vindt u dat uw studie wiskunde uw werk als regisseur heeft beïnvloed?

LOZNITSA. “Absoluut. Ik zou iedere filmmaker willen aanraden wiskunde of muziek te studeren. Je leert een taal waarmee je de wereld zo accuraat mogelijk kunt beschrijven. Een wiskundeopleiding helpt je je brein te organiseren. Dat kun je bij het maken van films goed gebruiken om structuur in de chaos te brengen. Bovendien ga je inzien dat de realiteit en de weergave ervan — het leven en het beeld — twee volstrekt verschillende dingen zijn, zelfs al loopt er geen duidelijke grens tussen. Te veel mensen beseffen dat onvoldoende. Dat zag je ook met de aanslag op Charlie Hebdo. Een karikatuur is geen persoon, geen realiteit, alleen een weergave ervan.”

CATHERINE VUYLSTEKE

“Mijn vraag aan jou is: ben jij bereid je leven te geven voor je waardigheid?” Sergej Loznitsa