De ‘open samenleving’ van Guy Verhofstadt?

Voor velen veroorzaakt de visie van Karl Popper nog steeds een shock. Wat is er zo beangstigend? Hij legt geduldig uit waarom niemand de waarheid in pacht heeft.

Een politiek geheelonthouder is Karl Popper (1902-1994) niet echt geweest. In zijn jonge jaren flirtte hij met het marxisme. Hij marcheerde zelfs door Wenen in betogingen waarin de felrode vlaggen enthousiast wapperden. Het duurde niet echt lang voor hij de kreuken en scheuren in het marxistische denken ontdekte. Later moest hij zelfs op de vlucht voor een totalitaire ideologie: in 1937 trok de jood Popper naar Nieuw-Zeeland, waar hij filosofie ging doceren in Christchurch. Hij had nog maar net de wijk genomen, toen de nazi’s Oostenrijk binnen marcheerden. Na de Tweede Wereldoorlog verhuisde Popper naar Engeland, waar hij het doceren voortzette aan de London School of Economics.

In 1945 publiceerde Popper een filosofische turf die hem geruime tijd persona non grata maakte in een flink deel van de westerse intellectuele kringen. De renegaat maakte immers brandhout van Marx’ betoog en dat lag niet lekker op de campussen van Frankfurt tot Parijs en zelfs aan de andere kant van de oceaan. Die kolos, De open samenleving en haar vijanden, is pas nu voor het eerst beschikbaar in een integrale Nederlandse vertaling. Guy Verhofstadt vond het in deze pre-electorale tijden opportuun om de voorstelling van de vertaling op te luisteren. Onvervaard plaatste de premier Popper op een liberaal piëdestal en bombardeerde hem postuum tot bestrijder van zowel moslimfundamenlisten, allerhande extremisten en antiglobalisten. En veranderde zijn VLD zopas niet in Open VLD? Toevallig met de open van de open samenleving?

Op het eerste gezicht heeft Verhofstadt gelijk: Popper komt uit bij de fundamenten van een liberale houding. Hij verengt die brede filosofische opvatting echter niet tot een politieke partij. In de open samenleving draait alles rond vrijheid (democratie), gelijkheid (voor de wet) en broederlijkheid (diversiteit en solidariteit, de overheid moet ervoor zorgen dat de zwakken en pechvogels geholpen worden).

In de klassieke oudheid kiest Popper voor het Athene van Pericles en wijst de starre klassenmaatschappij van Sparta af. Zo’n vaste, gesloten staat was het ideaal van Plato, wiens ideeën tientallen bladzijden lang afgekraakt worden. Ook Hegel en Marx behoren tot de vijanden uit de titel, zij hebben de geschiedenis immers beschouwd als een vast gegeven. Met zulke starre ideeën en een vaststaande toekomst zet je de deur open voor totalitaire regimes.

Popper pakt dus uit met de strijdkreet van de Franse revolutie, maar een revolutie zelf wijst hij radicaal af. Hij pleit tegen tabula rasa en vóór voortdurende verbetering. De utopie verliest het van de rede. De open samenleving is een perpetuum mobile, steeds op zoek naar stapsgewijze verbetering. Stapsgewijze ingenieurskunst noemt Popper het. Dat geldt ook voor de wetenschappen: elke wet of formule geldt slechts tot ze ontkracht wordt. Het onderzoek is open en nooit af. Dat impliceert meteen ook dat niemand de waarheid in pacht heeft.

Karl Popper, De open samenleving en haar vijanden. Lemniscaat, 940 blz., 49,59 euro (vanaf 1 juni 59,95 euro).

Luc De Decker