De nieuwe heiland

Managers en management: het zijn fenomenen van blijvende fascinering in ons tijdsgewricht. Aan de universiteit worden de management schools, zoals de beroemde Vlerick Leuven Gent Management School, door de andere klassieke faculteiten bekeken vanuit een mengsel van frustratie en minachting. Frustratie omwille van het schijnbaar gemakkelijke succes van deze scholen inzake financiering, uitstraling en alumni-werking; minachting omwille van het al dan niet terechte verwijt dat vele cursussen aan deze scholen eigenlijk niets meer zijn dan gebakken wind, bestemd om fiscaal aftrekbare seminaries een schijn van intellectueel sérieux te geven.

Dit soort gemengde gevoelens tegenover managers vindt men ook in de politiek. Enerzijds worden ze door vele politici misprezen als zijnde te instrumentalistisch, te autoritair, te weinig sociaal. Anderzijds worden ze in vele verrotte situaties ter hulp geroepen als een deus ex machina om met enkele fikse ingrepen de situatie recht te zetten.

Mefamorfose.

De inhoudelijke verwachtingen die men tegenover de managers koestert, zijn meestal een spiegel van de tijdsgeest. In de paternalistische negentiende eeuw was de manager een patroon, dit wil zeggen een beschermheer, een schutsengel van zwakke en onmondige arbeiders. In fascistische regimes was de manager een Betriebsführer, een leider aan wie onvoorwaardelijke gehoorzaamheid verschuldigd was en die in zijn kleine rijk, dat het bedrijf betekende, de missie van de grote leider in de gelenkte Wirtschaft operationeel moest maken.

In de moderne liberale bedrijfscultuur ziet men de manager eerder als een entrepreneur, als een persoon die creatief en zelfs creatief-destructief optreedt met het combineren van kennis, arbeid en kapitaal en zo nieuwe onbetreden paden van market opportunities bewandelt.

Ethisch.

Alsof deze metamorfoses van het managersbeeld nog niet genoeg waren, maakt sinds een goed decennium een ander beeld van de manager opgang, namelijk de ethische manager, de manager van de stakeholdersvennootschap. Deze visie op de manager is een uitvloeisel van de opulente literatuur over bedrijfsethiek, aan de KU Leuven onder meer met veel verve verkocht door mijn naamgenoot Luc Bouckaert.

De ethische manager in de stakeholdersvennootschap wordt verondersteld niet alleen meer op te treden voor de aandeelhoudersbelangen. Hij of zij moet optreden als broker van een brede resem van belangen zoals de belangen van de werknemers, van de consumenten, van het milieu.

In de klassieke visie op de bedrijfsvoering wordt verwacht dat deze belangen afdoend behartigd zijn in de wettelijke, reglementaire, collectief-contractuele en fiscale verplichtingen die op het bedrijf wegen. De manager moet zich dus als manager niet mengen met de inhoud van deze verplichtingen, eventueel wel als burger in het democratisch bestel.

In de stakeholdersvennootschap wordt de ethische opdracht van de manager plots wijd opengetrokken. De ethische manager moet uiteraard aan alle wettelijke verplichtingen die op het bedrijf rusten, voldoen. Maar bovendien moet hij of zij ernaar streven het optimale evenwicht te vinden in de afweging van milieu-, werknemers-, consumenten- en aandeelhoudersbelangen.

Stel dat een manager de keuze heeft tussen twee alternatieven: het eerste levert de aandeelhouders een meerwaarde op van 10 miljoen euro terwijl het geen effect heeft op de positie van de andere genoemde groepen; de tweede keuzemogelijkheid levert de aandeelhouders een meerwaarde op van 5 miljoen euro, maar wordt geacht aan de andere genoemde groepen een meerwaarde (bijvoorbeeld in welzijn door betere werkomstandigheden, door een gezonder milieu, door veiliger producten) van 8 miljoen euro op te leveren. De ethische manager moet hier voor het tweede alternatief kiezen en de aandeelhouders bewust frustreren.

Risico.

Ik zet de talrijke vragen over de economische houdbaarheid van dit ethisch management even opzij om te wijzen op het politieke risico die de overspannen ethische verwachtingen omtrent de manager kunnen meebrengen.

Zolang het ethisch management en de stakeholdersvennootschap niet door de overheid bij wet worden opgelegd en een zaak van vrijwilligheid blijven, rijst er geen wezenlijk probleem. In de bipolaire opdeling tussen ondernemingen, gericht op winstmaximalisatie, en de ondernemingen zonder winstoogmerk (non-profit, vzw) ontstaat er dan een tussenvorm, zoiets als ondernemingen met een minder-winstoogmerk. Zolang de afspraken tussen aandeelhouders en management daaromtrent klaar en duidelijk zijn is er niets aan de hand en functioneert de kapitaal- en kredietmarkt behoorlijk verder.

Het probleem ligt bij de hooggespannen verwachtingen die het beeld van de ethische manager oproept. Aan deze manager wordt een taak toegedicht die alleen maar door goden kan worden waargemaakt. Het afwegen van de talrijke en complexe belangen vergt een graad van nagenoeg alwetendheid die een menselijke instantie niet kan bezitten. Een gelijkaardige alwetendheid werd vroeger toegedicht aan de overheid in de collectivistische planeconomie. De economische Hercules-opdracht, die vroeger op de overheid werd afgeschoven en tot een jammerlijke mislukking heeft geleid, wordt nu op de hals van de ethische manager geschoven. Het is niet onwaarschijnlijk dat de te verwachten mislukkingen en desillusies inzake ethisch management kunnen leiden tot een invraagstelling van de vrije onderneming alsdusdanig.

De talrijke ngo’s, die zich als de meest luidruchtige stakeholders van de ondernemingen opwerpen, zijn meestal bevolkt met rabiate tegenstanders van de vrijemarkteconomie. Zij leggen de lat voor de managers steeds hoger, zodat zij er des te makkelijker over kunnen struikelen. Een grootscheepse desillusie in de ethische manager wordt zodoende de beste stapsteen naar een hernieuwde mythe van de alwetende, almachtige en goedmenende staat. Wie gelooft in de deugden van het vrijemarktbestel doet er dus best aan het getheoretiseer rondom de ethische manager niet als een onschuldige spielerei weg te wuiven. ” Toute innocence triche,” aldus de Franse schrijver Alain Bosquet, en dat geldt ook voor het ethisch management.

Boudewijn Bouckaert