‘DE ISLAM HEEFT DE POËZIE GEDOOD’

“Een democratische revolutie kan in de Arabische wereld enkel slagen als religie en politiek worden gescheiden”, zegt de omstreden Syrische dichter Adonis.

Adonis, het pseudoniem van de 86-jarige Syriër Ali Ahmad Sa’id, is de grootste levende Arabische dichter. Hij werd meermaals genomineerd voor de Nobelprijs Literatuur. Zijn fundamentele kritiek op de islam is controversieel in de Arabische wereld. In de jaren zestig koos hij voor een vrijwillige ballingschap, hij woont sinds 1985 in Parijs. “Mijn poëzie heeft een ondergrondse politieke dimensie, omdat ze een breuk inhoudt met de heersende Arabische cultuur”, zegt Adonis. “Poëzie verliest haar betekenis als ze ophoudt naar de waarheid te zoeken. Poëzie is een vraag, religie is een antwoord. Daarom zeg ik dat de dichtkunst een deconstructie van de religie is.”

Adonis haalde zich het protest van mensenrechtenactivisten en critici van het Syrische regime op de hals. Hij neemt geen stelling tegen het regime van Bashar al-Assad en weigert zijn steun uit te spreken voor de oppositiebeweging in zijn land.

U provoceert met uw fundamentele kritiek op de islam en uw houding tegenover de Syrische burgeroorlog.

ADONIS. “Het creatieve van poëzie is gelegen in haar vermogen om andere werelden te ontwerpen. Voor de Arabische cultuur is er geen hoop die op de continuïteit van het verleden berust. De Arabische samenleving is het verschrikkelijke schouwtoneel van geweld en dood. Het ontbindingsproces van haar instellingen is onstuitbaar. De cesuur moet radicaal zijn. Wat we nodig hebben, is een nieuwe versie van onze cultuur, een nieuwe verhouding tot de wereld en de vooruitgang.”

Vlucht u niet voor uw verantwoordelijkheid door geen stelling te nemen tegen het Syrische regime en de massamoorden die het ontketende?

ADONIS. “De Arabische opstand deed aanvankelijk de hoop ontstaan op een ontwaken, een heerlijke bewustwording van een samenleving van vrijheid, gelijkheid en recht. Na vijf jaar staat de zogenaamde Arabische Lente voor de absolute mislukking – een lente zonder zwaluwen. De gebeurtenissen hebben aangetoond dat ze geen authentieke revolutie was, maar een smerige oorlog, en dat die strijd om de macht zelf een tirannie geworden is. Ik verzet me al decennia tegen het regime in Damascus. Juist daarom kan ik me bij geen enkele oppositiebeweging aansluiten waarvan ik enkel de keerzijde ken.”

Net zoals elders in de Arabische wereld begon het protest in Syrië met geweldloze betogingen. Assad was de eerste die liet schieten.

ADONIS. “Zeker, maar een revolutie die een echte bevrijding wil teweegbrengen, mag er niet toe bijdragen dat het land wordt verwoest en in chaos wordt gestort. Door de escalatie van het geweld zijn krachten doorgebroken die tot de grootst mogelijke brutaliteit bereid zijn. Een revolutie die ertoe heeft bijgedragen dat monsters als IS groot konden worden, moet haar fundamenten ter discussie stellen.”

Ook het Assad-regime verwijst naar de terreur van de jihadisten van IS om de gewapende oppositie in diskrediet te brengen.

ADONIS. “Deze burgeroorlog heeft niets meer met bevrijding te maken. Hij kondigt de terugkeer van de onderdrukking in een andere vorm aan. Een regimewissel verandert de samenleving nog niet die aan dat regime ten grondslag ligt. Waar ze van een dictator afgekomen zijn, zoals in Egypte, hebben ze een andere in de plaats gekregen en die juichen ze alweer toe. Er wordt niet nagedacht over de opbouw van een echte civiele samenleving. De Arabische geschiedenis is een geschiedenis van dictaturen en geweld, niet van het volk.

“Mocht de Syrische oppositie een manifest opstellen waarin de volgende basisprincipes vervat zijn: ten eerste, godsdienstvrijheid, inclusief de vrijheid om niet te geloven; ten tweede, de gelijkberechtiging van de vrouw; ten derde, de niet-discriminatie van elke gezindte en minderheid; ten vierde, gelijke rechten voor alle burgers als vrije en autonome individuen; ten vijfde, de onafhankelijkheid van de natie, ik zou het meteen ondertekenen.”

Hoe kunnen de fundamenten voor een democratische burgermaatschappij worden gelegd als de dictatuur niet eerst verdwijnt?

ADONIS. “Een democratische revolutie kan in de Arabische wereld enkel slagen als religie en politiek gescheiden worden. Zonder seculier staatsbestel is er geen vernieuwing en geen vooruitgang. In plaats daarvan hebben religieuze krachten zich aan het hoofd van de revolutionaire beweging gezet. Het organische verbond van revolutie, geweld en islam was de eerste zondeval, de roep naar wapens uit het buitenland de tweede. De Arabische regeringen zijn marionetten in een strategisch spel dat ze niet beheersen. De beschermheren van de Syrische rebellie zijn de vertegenwoordigers van een verdorven fundamentalistisch systeem, een van de ergste ter wereld, maar dat toch de bescherming van het Westen geniet.”

Bedoelt u Saudi-Arabië?

ADONIS. “Saudi-Arabië en Qatar hebben een aanzienlijk aandeel in de catastrofe die de Arabische wereld meemaakt. De ware revolutionair is het vredelievende volk. Maar in Syrië voeren huurlingen een oorlog om de strategische en economische controle over het Midden-Oosten.”

Met aan de zijde van Assad Iran en Rusland die de touwtjes in handen houden?

ADONIS. “Dat ontken ik niet. Het Nabije Oosten is altijd al het schouwtoneel geweest van de rivaliteit van buitenlandse machten. Hoe moeten daar vrijheid en democratie uit voortkomen? Sinds 1950 hebben de Arabieren veel regimewissels meegemaakt. Nergens vond een echte revolutie plaats. Ik kan daarom slechts herhalen: de Arabische revolutie zal seculier zijn of ze zal niet zijn.”

U wekt de indruk dat u Assad voor het minste kwaad houdt.

ADONIS. “Dat is een veronderstelling die op niets berust. Ik heb Assad nooit persoonlijk ontmoet. Ik heb zijn regime, zijn ideologie en de regerende Ba’ath-partij scherp bekritiseerd. Assad kan het misschien nog een tijdje uitzingen, maar hij kan niet doorgaan. Hij moet weg. Hij heeft moreel afgedaan. De vraag is wat er na hem komt. Een regime dat steunt op de soennitische islam zoals Saudi-Arabië en Qatar willen? Dat zou een voortzetting van de catastrofe betekenen. Ik vrees niet voor niets dat de oppositie de keerzijde van dezelfde medaille is. Ook die gehoorzaamt aan de wet van uitsluiting en afscheiding: wie niet voor mij is, is tegen mij. Dat is politiek monotheïsme: de waarheid ligt bij de macht en de macht is ondeelbaar. De Syrische samenleving bestaat uit meer dan 25 religieuze en etnische minderheden. Uit een cultuur van geloof, racisme en verdeeldheid kan geen nationale eenheid voortkomen.”

Bent u een gelovig mens?

ADONIS. “De mens heeft het geloof nodig om zijn verhouding tot de dood en het hiernamaals te bepalen. Dat respecteer ik, ik ben niet areligieus. Maar ik zal altijd gekant zijn tegen een geïnstitutionaliseerde religie die haar stempel op een hele maatschappij drukt. Het geloof moet worden teruggeven aan het individu. De islam die het fundamentalisme verkondigt, is een religie zonder cultuur. Er bestaat vandaag geen Arabische cultuur meer.”

Een Europeaan zou zoiets nooit durven te beweren.

ADONIS. “De islam beheerst de Arabische visie op de wereld. De islam beschouwt zich als de absolute cultuur. Hij heeft het andere niet nodig, hij blijft onveranderlijk tot het einde der tijden, hij is Gods laatste woord. Dat verstikt alle creativiteit. De culturele creatie beperkt zich tot herhaling en nabootsing. Gedichten zijn alleen maar goed om God en de heerser te prijzen. De islam heeft de poëzie gedood.”

Adonis, Wat blijft. Gedichten, uit het Arabisch vertaald door Kees Nijland en Assad Jaber, Uitgeverij Jurgen Maas, 96 blz., 19,95 euro.

DER SPIEGEL

“Na vijf jaar staat de Arabische Lente voor de absolute mislukking – een lente zonder zwaluwen”

“Ik zal altijd gekant zijn tegen een geïnstitutionaliseerde religie die haar stempel op een hele maatschappij drukt”