We hebben allemaal graag de dingen onder controle. Velen staan duizend angsten uit als ze met iemand meerijden, maar voelen zich kiplekker als ze zelf achter het stuur plaatsnemen na verscheidene glazen wijn. Veronderstel dat u aan een gezapige 120 kilometer per uur rijdt, maar u weet nog niet dat uw auto geen remmen meer heeft. U leeft (voor een korte periode) in de gelukzalige illusie van controle.
In een andere situatie begint het verklikkerlichtje van uw ABS te branden. U wordt er erg nerveus van. Nochtans kan elke auto perfect remmen zonder ABS. Volgens sommige studies worden vele chauffeurs zelfs misleid door ABS en remmen ze minder goed. In ieder geval geeft ABS de illusie van controle. En als het lampje flikkert, zijn we die illusie kwijt, niet ons remvermogen.
Bij een experiment toont men aan studenten verscheidene kaarten met foto’s van sportvedetten. De proefleider kiest toevallig één kaart en stopt die in een zwarte omslag. Alle studenten weten dat het proces louter toevallig is. De helft van de studenten mag dan uit een lange lijst namen zijn voorkeur kiezen, de andere helft krijgt een naam toegewezen. Dan zal een loterij plaatsvinden, met een mooie prijs voor wie toevallig de naam in de zwarte omslag heeft. Je kunt je kansen op succes niet beïnvloeden. Maar vlak voor de loterij mogen de studenten hun naam verkopen. Studenten die een naam zelf hadden mogen kiezen, vragen tot vier keer meer dan studenten die de naam niet hebben kunnen controleren.
Als kind kende ik de Koloniale Loterij. Zuiver toeval, maar je kon wel zelf je eindnummer kiezen. De populariteit van deze loterij verdween in het niets tegenover de populariteit van de Lotto, waar de spelers hun geluksgetallen zelf mogen kiezen. Verhoogt dit hun kansen? Sommigen beweren bij hoog en bij laag van wel. Dat is uiteraard nonsens. Verhoogt dit de illusie van controle? Absoluut. Verhoogt dit de omzet van onze Nationale Loterij? En of! Nog meer dan door de figuur van de winnaar wat op te smukken. Je mag duizend keer schrijven dat een Nationale Loterij een belasting op dommigheid is, mensen verkiezen nu eenmaal gecontroleerd dom te zijn dan ongecontroleerd slim.
Vraag maar aan een arts hoe graag hij als medicatie: ‘niets doen, gewoon afwachten’ voorschrijft. Ook al weet de arts dat de natuur de beste genezer is, maar als hij te veel ‘niets’ voorschrijft, zal hij niet lang patiënten hebben.
Zou de illusie van controle ook meespelen in dat bastion van economische rationaliteit, management genaamd? Of ontsnappen managers aan dit spelletje zelfbedrog door te plannen, organiseren, motiveren en bij te sturen met het oog op het halen van belangrijke doelstellingen? De vraag stellen, is ze helaas beantwoorden. U weet het ook, als u een heel klein beetje ervaring hebt. Denk gewoon even aan dat strategische plan van twee jaar geleden. De opstelling ervan heeft maanden werk, hoogoplopende ruzies en dure consultingtijd gekost. Toen het klaar was, leek iedereen erg tevreden. De toekomst was onder controle. De spreadsheets klopten. De powerpointpresentaties waren bijzonder verzorgd. Hier en daar grinnikte er wel een cynisch kaderlid ‘dit kan nooit werken’, maar met zulke kniesoren bereik je niet veel.
En nu, niet eens twee jaar later, wat is ervan overgebleven? Van de vijf grote uitgangspunten, hoeveel staan er nog recht? Nog twee? Maar ze moesten wel alle vijf samen rechtstaan om het strategische plan enige kans te geven. Die cynicus die (toevallig?) goed was in waarschijnlijkheidsrekenen had het overigens even voorgerekend. Veronderstel dat elk uitgangspunt zo’n 80 procent kans op slagen heeft, dan is de kans dat onze strategie standhoudt, zo’n 33 procent… En dat meerjarenbudget? Oei, dat is helemaal niet meer relevant. En die SWOT-analyse, waar bij de S van Sterkten van ons risicomanagement stond… Tot bleek dat we producten van Lehman Brothers hadden gekocht. En onze gegarandeerde afzetmarkt bij de grote autoconstructeurs?
En wat met het ritueel dat de bedrijfsleiders nu zo vurig blijven verdedigen: de mogelijkheid om toplonen aan managers te betalen? If you pay peanuts, you get monkeys. Zal wel kloppen. Maar geldt het omgekeerde ook? Als je fortuinen betaalt zodat die managers doen wat ze zouden moeten doen, krijg je dan betrouwbare resultaten? Het is in ieder geval vreemd dat als managers niet doen wat ze zouden moeten doen zonder megabonussen, ze dit wel zouden doen als je met grote beloningen zwaait. Of dient al dat geld vooral om managers nog wat langere uren te laten werken? Geen 70, maar 80 uur per week? En is dat dan de grootste illusie van controle, namelijk dat lang werken gelijkgesteld kan worden met effectiever werken? We vrezen van wel.
En dat allemaal nog eens netjes beschrijven in een column? Helpt dat? Uiteraard, of… tenminste, laat me in de illusie. Dan slaap ik beter. (T)
DE AUTEUR IS HOOFDDOCENT AAN DE UNIVERSITEIT GENT EN PARTNER VAN DE VLERICK LEUVEN GENT MANAGEMENT SCHOOL.
Marc Buelens
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier