De Grote Sprong in de afgrond?

China stapte zopas in de WTO, maar het zal westerse bedrijven niet het eldorado brengen waar ze van dromen. Nog vóór de Olympische Spelen van 2008 in Peking, zal de Volksrepubliek aan geweld ten onder gaan, voorspelt auteur Gordon Chang. Trends legde zijn doemvoorspellingen voor aan Chinaûkenner Willem van Kemenade.

Fortis maakt zich klaar om levensverzekeringen te verkopen en actief te worden in de effectenmarkt, terwijl KBC zijn derde bankkantoor opent. Naast oudgedienden als Alcatel en Janssen Pharmaceutica of Interbrew, Bekaert, Umicore, Picanol, Extraction Desmet, Boortmalt, Ahlers, Westerlund, Schréder en Glaverbel, positioneerden ook kleinere bedrijven zich: Aluvan, LMS International, ex (Seghers), Somati, Ensysta, Tubes Souples, Vitalo, Soudal, Stow.

Maar dat optimisme wordt ondermijnd door het boek The Coming Collapse of China. Auteur Gordong Chang, een Amerikaanse zakenadvocaat van Chinese afkomst, is al twintig jaar in Shanghai actief voor Amerikaanse law firms, en kent de Chinese zakenwereld. Chang wijst het WTO-lidmaatschap aan als de doodgraver van de Volksrepubliek. WTO-verordeningen _ waar China zich toe heeft verbonden zonder er klaar voor te zijn _ zullen sluimerende spanningen oproepen die het land fataal zullen worden. Hij ziet nog vóór de Olympische Spelen van 2008 een kettingreactie op gang komen waartegen het leger noch de communistische partij opgewassen zijn. De instorting van het Rijk van het Midden zal een grotere ravage aanrichten dan de implosie van de Sovjet-Unie (zie kader: Chinees vuurwerk).

Willem van Kemenades boek uit 1996, China (Hongkong-Taiwan) BV., Superstaat op zoek naar een nieuw systeem, verwierf internationaal eenzelfde referentiestatus als het werk van zijn landgenoot Karel Van Wolferen: Japan, De onzichtbare drijfveren van een wereldmacht uit 1989. Van Kemenade woont in Peking, waar hij doceert aan het EU-China Junior Managers Training Programme en is gastprofessor aan de China Europe International Business School (CEIBS). Daarnaast is hij publicist voor The Washington Quaterly en de Nederlandse kwaliteitskrant NRC Handelsblad. Hij adviseert banken en ondernemingen bij hun China-strategie, en gaf vorige week een spreekbeurt op de Wilton Park Conferences, een forum voor opiniemakers, beleidsbepalers en ondernemers in Steyning, ten zuiden van Londen.

TRENDS. De Chinese economie vertoont symptomen die Oost-Azië medio 1997 in een financiële crash stortten, met dat verschil dat de diagnose schrikbarender is. Voor Gordon Chang luidt het nieuwe WTO-lidmaatschap de doodsklok. Bent u het met hem eens?

WILLEM VAN KEMENADE. “Changs boek is goed geïnformeerd met glasheldere, vlijmscherpe analyses over China’s structurele economische problemen. Over quasi-bankroete staatsbedrijven, insolvente staatsbanken, inadequate schuldbeheermaatschappijen, een verongelijkte privé-sector en een frauduleuze effectenbeurs. Maar de bredere context ontgaat de auteur volkomen.

“Het is juist dat 70% van de leningen van de staatsbanken nog altijd naar inefficiënte staatsbedrijven gaat. Niet voor financiering van expansie of innovatie, maar om lonen en lopende uitgaven te betalen. Met de toetreding tot de WTO zou een flink deel van de 300.000 overbemande staatsbedrijven door de buitenlandse concurrentie failliet moeten gaan. Maar eind oktober beval het Chinese hooggerechtshof de provinciale rechtbanken om geen faillissementszaken meer te aanvaarden als het gaat om bedrijven met meer dan 6,82 miljoen euro (75 miljoen frank) aan activa. Daar vallen zowat alle staatsbedrijven onder. En niemand weet wanneer de langverwachte wet op de faillissementen er komt.

“Europees commissaris voor Handel Pascal Lamy waarschuwt dat hij er streng op zal toezien dat China zijn WTO-verplichtingen nakomt, maar dat is zeer twijfelachtig. De Chinezen zullen erop letten dat ze het Westen niet té veel irriteren, maar voor het overige hun eigen agenda volgen. Want zolang er geen sociaal vangnet is voor 45 miljoen arbeiders (op een totaal van 140 miljoen in de staatsondernemingen) die volgens de Wereldbank te veel zijn, zal Peking radicale ingrepen voor zich uitschuiven. Dat vangnet zou gefinancierd worden met de verkoop van aandelen van staatsbedrijven en door buitenlandse verzekeringsmaatschappijen. Maar de Chinese Communistische Partij (CCP) is niet geneigd om daar spoed achter te zetten. Het ondergraaft immers haar machtsbasis in gebieden waar geen alternatieve werkgelegenheid is. Dus zullen de banken verder lenen aan de staatsbedrijven.”

Het meest plausibele scenario is volgens Gordon Chang massale onrust, veroorzaakt door een leegloop uit de Chinese banken naar de buitenlandse instellingen. Daarbij zou over het hele land onrust ontstaan en zou de partijleiding de pedalen verliezen.

VAN KEMENADE. “Over vijf jaar mogen buitenlandse banken deposito’s openen en over twee jaar al bedrijven financieren. De analyse van het bankensysteem is wel juist, maar het scenario voor leegloop naar buitenlandse banken is absolute onzin. Denkt hij nu echt dat Chinezen in het binnenland, laten we zeggen in een middelgrote stad van een paar miljoen inwoners, waar geen buitenlandse banken zijn, de trein of het vliegtuig pakken met hun spaartegoeden op zak om die in Shanghai of Tianjin in een buitenlandse bank te deponeren? Chang is een bureau-advocaat die de realiteit niet wil zien omdat dat zijn sensatietheorieën ondergraaft.

“Hij overschat ook het belang van de staatsondernemingen: ze wegen nog 25% tot 30% in het BNP; driekwart komt op rekening van de privé-sector, de boerenindustrie en buitenlandse investeringen. Dáár zit de dynamiek van de Chinese economie. Leningen aan staatsbedrijven worden via politieke connecties afgedwongen om de sociale vrede te bewaren. Toch zijn de banken inmiddels vrij adequaat gekapitaliseerd volgens de internationale BIS-criteria van de Bank voor Internationale Betalingen van Bazel.”

U relativeert sociale en politieke spanningen die de hoge verwachtingen bij westerse bedrijven onderuit kunnen halen. Nochtans weet Peking niet goed waarnaartoe: enerzijds mogen Alcatel en Emerson zich inkopen in overheidsbedrijven, anderzijds wordt de verkoop van staatsobligaties opgeschort.

VAN KEMENADE. “Drie stappen vooruit, twee achteruit. Zo gaat dat. Maar het Westen heeft nu met de WTO iets in handen om te zeggen: zó moet je je gedragen. Dat doet men best op een zachtaardige manier. EU-commissaris Chris Patten nam tijdens zijn gouverneurschap van Hongkong een stoere houding aan, maar liep daar als een figurant rond. Hij heeft geen enkele constructieve inbreng gehad. Principieel kan ik hem volgen, maar je moet ervoor zorgen dat je aan de praat blijft. China laat zich de les niet lezen. Maak standpunten duidelijk, maar weet waar de grens ligt. Er lopen nog altijd Amerikanen en Euopeanen rond die denken dat ze dictaten kunnen opleggen. Vergeet het! Protectionistische reflexen zullen er altijd zijn. Maar premier Zhu Ronghi heeft gemeenten en provincies gewaarschuwd dat het gedaan moet zijn met gesjoemel, omdat het Westen aandachtig zal toekijken. Regeringen en bedrijven moeten daar pragmatisch op inspelen.

“China is geëvolueerd naar Braziliaanse toestanden met een kloof van 1 tot 80 tussen rijke middenklassen in de kustgebieden en arme boeren elders. De middelen zijn aanwezig om met 7 tot 8% groei voor een redelijke sociale herverdeling te zorgen. Zal de CCP die weg opgaan? Biedt een meerpartijenstelsel daartoe meer garanties? Japan en Taiwan hebben geen problemen met inkomensverdeling, maar net als China grote problemen met hun banksystemen. Aziatische democratieën hebben het zeer moeilijk met openheid en constructieve coëxistentie, tolerantie tussen regering en oppositie.”

Chang ziet gelijkenissen met Iran vóór de val van de sjah. Zal geflirt van westerse regeringen en ondernemers met de huidige leiders, na de implosie van China, tot heftige antiwesterse reacties leiden?

VAN KEMENADE. “Het potentieel aan onrust zal verder toenemen, zodat de staat voortdurend gewelddadig zal moeten optreden. Er zijn drie vormen van onrust. Ten eerste: protest van arbeiders in totaal onderkomen staatsbedrijven, zoals in de stad Shenyang, waar ze alles kort en klein hebben geslagen. Ten tweede: boerenopstanden tegen afpersing door lokale besturen. De Chinese landbouw kan het trouwens stellen met 100 miljoen boeren, maar ze zijn met 600 miljoen. Ook dat veroorzaakt spanningen. En ten derde: de nieuwe middenklasse die haar investeringen in rook ziet opgaan omdat ze het slachtoffer wordt van allerlei beroepsoplichters en piramidespelen. Voor de partijleiding wordt het pas gevaarlijk wanneer één organisatie het ongenoegen op het platteland bundelt. Maar de CCP blijft een grootmeester in preventieve repressie en manipulatie. Wel zie ik het communistische systeem geleidelijk verdwijnen, iets wat af en toe gepaard zal gaan met turbulentie. Dat is nu al volop bezig, maar dat betekent nog niet dat China gewelddadig ten onder zal gaan.

“De mensenrechtensituatie zal op halflange termijn niet veranderen. Niettemin is er een evolutie naar ‘acceptabel’ gedrag. De leiding probeert angstvallig een nieuw bloedbad van Tienanmen te vermijden. En omdat China voor het Westen een partner is in de strijd tegen het globale terrorisme, zal men in Washington en Brussel meer begrip opbrengen voor de gigantische overgangsproblemen van China.

“Het regime heeft kwalijke kanten, maar alles bij elkaar gaat het de goede kant op: Indonesië stond er vijftien jaar geleden en tot de financiële crash van 1997 beter voor dan China, nu is het net andersom. Er studeren jaarlijks één miljoen Chinese ingenieurs af.

“De Falun Gong is een spirituele beweging en is niet anti-westers. Ze vangt weggevallen zekerheden uit de maoïstische periode op: de gegarandeerde rijstkom, huisvesting en een minimale gezondheidszorg. Gordon Chang heeft geen gevoel voor proportie. Hij is een Amerikaanse simplist die China benadert als een orthodoxe dictatuur, wat het al lang niet meer is. Er is geen bestiale repressie zoals door de Savak van de sjah, die systematisch van de totale bevolking vervreemd was. De situatie is alleen potentieel explosief, maar beheersbaar. De CCP is een grootmeester in aanmodderen: angels verwijderen, maar zonder problemen fundamenteel op te lossen. Omdat de schaal en de complexiteit van de problemen nu eenmaal zo gigantisch zijn. Maar in de eerstvolgende jaren wordt de oude generatie in de partijtop vervangen door mensen die aan westerse universiteiten afstudeerden, wat een mentale omwenteling zal veroorzaken.”

Zal China de consensus van de westerse tenoren in de WTO-club verstoren door zich op te werpen als de spreekbuis van het Zuiden?

VAN KEMENADE. “China wil bij de club van de grote jongens horen, en houdt tegelijk pragmatisch zijn eigen belangen in het oog. Het heeft voordeel bij handelsstromen met de Verenigde Staten en met Japan om zijn economische groei op peil te houden. De Japanse economie is vier keer groter dan de Chinese, en de Chinezen willen niets liever dan dat de Japanners de industriële productie _ die ze wegens hun teruglopende bevolking niet meer draaiende kunnen houden _ bij hen onderbrengen.”

Precies die strategie om zich als de industriële productiehub van Azië op te werpen en met lage lonen jobs weg te zuigen, wekt ongenoegen bij de buurlanden.

VAN KEMENADE. “Ook hier zal China rekening houden met de gevoeligheden van zijn buren. Vorige week lanceerde Peking een voorstel om samen met Japan, Zuid-Korea en de tien Asean-landen een vrijhandelszone op te richten van twee miljard consumenten en een gezamenlijk bruto nationaal product van twee triljoen euro. Wat daarvan terecht komt, valt af te wachten. Maar China heeft zijn betrokkenheid bij de rest van Azië bewezen: na de financiële crisis van 1997 snelde Peking Thailand en Indonesië met miljarden te hulp.”

Gordon Chang vreest dat als het WTO-lidmaatschap onrust veroorzaakt en de economie gaat sputteren, de nationalistische retoriek tegen Taiwan gevaarlijk uit de hand kan lopen en oorlog onvermijdelijk wordt.

VAN KEMENADE. “Sociale en politieke onrust, een sputterende economie en industriële leegloop is wat Taiwan nu overkomt. Taiwan kon gelijktijdig met China toetreden tot de WTO omdat Peking eenzelfde scenario klaarhoudt als voor Hongkong: alles is bespreekbaar, behalve staatssoevereiniteit. Na de eerste golf delokalisaties van lowtech naar China op het eind van de jaren tachtig, volgde een tweede verhuizing, deze keer van Taiwanese hightechbedrijven. Men gaat naar een arbeidsverdeling die moet uitmonden in een douane-unie en op termijn een soort EU-constructie tussen China, Taiwan en Hongkong. Ik zie geen oorlogsdreiging, maar toenemende economische integratie en verwevenheid. De economische toekomst van Taiwan ligt in China. Dat wil Taipei vooralsnog niet aanvaarden, maar dat is een kwestie van tijd.”

Erik Bruyland

“China zal erop letten het Westen niet te veel te irriteren, maar toch ongestoord zijn eigen agenda volgen.”

“De onrust zal verder toenemen, zodat de staat voortdurend gewelddadig zal moeten optreden.”

“Er zullen constant handelsgeschillen zijn met westerse partners.”

“De communistische partij blijft een grootmeester in preventieve repressie en manipulatie.”