‘De grote eurobelofte is een zeepbel’

De stabiliteit en de welvaart die het europroject beloofde, is voor Griekenland ontaard in een vreselijke crisis. “Als Europa geen afdoend antwoord kan geven op deze schuldencrisis, moet de EMU misschien beperkt worden tot een kleiner geheel”, zegt Piet Lammens van KBC.

De euro zou een bron van stabiliteit zijn, een anker in een woelige zee. Fort Europa zou ons beschermen tegen de boze buitenwereld. “De financiële crisis toont aan dat je op woelige financiële wateren beter op een groot en stevig schip zit dan op een kleine boot”, zie Jean-Claude Trichet, de voorzitter van de Europese Centrale Bank (ECB), begin 2009.

Echt? De realiteit is dat ook het Europese schip lossloeg op de golven van de internationale crisis. En de economie van het eurogebied lijkt ook een van de laatste die weer rust in de tent krijgt. Tot wanhoop van de markten treuzelen de beleidsmakers om met een coherent plan de Griekse schuldencrisis te counteren. Bovendien lijkt het economische herstel in het eurogebied ook trager te verlopen dan in de VS. Het lijkt er dus sterk op dat de Economische en Monetaire Unie (EMU) haar beloftes niet waar kan maken. Hoe komt dat toch?

Het was het uitgangspunt voor de jaarlijkse brainstormsessie van de KBC-economen. Ze bliezen dit jaar verzamelen in Boedapest om zich te beraden over wat er mis liep met de EMU en wat er moet veranderen om van dat trotse europroject weer een zeevaardig schip te maken. Slaagt Europa daar niet in, dan is de kans groot dat een aantal passagiers vrijwillig van boord stapt of zelfs overboord wordt gegooid.

De kans dat nieuwe passagiers nog aan boord willen komen, is ook kleiner geworden (zie kader De eurocent in Oost- en Centraal-Europa moet nog vallen). Zij willen niet in de euroval trappen, waar Griekenland nu hopeloos in verstrikt is geraakt.

Feest kon dankzij euro veel te lang doorgaan

“De kern van de zaak, en de grote constructiefout van de EMU, is dat de vermeende stabiliteit grote kapitaalstromen op gang heeft gebracht naar de periferie: Griekenland, Spanje, Portugal, Ierland”, zegt Piet Lammens, hoofd onderzoek marktenzaal van KBC, namens de KBC-economen.

“Die toestroom van geld heeft in die landen een zeepbelachtige economie en groei veroorzaakt. De oppervlakkige convergentie van de levensstandaarden binnen het eurogebied, die op zich vrij indrukwekkend was, ging niet gepaard met een aanpassing van de binnenlandse structuren, getuige de oplopende verschillen in concurrentiekracht tussen de eurolanden. Ook de overheidsbegrotingen waren zeepbellen, omdat ze gebaseerd waren op deze kunstmatig hoge groei en belastingontvangsten. Achter begrotingen in evenwicht gingen dus eigenlijk grote structurele tekorten schuil.”

“Dankzij de deelname aan de EMU hebben deze landen veel langer overheidstekorten en ook private schulden kunnen opbouwen dan mogelijk was geweest zonder deelname aan de EMU. De markten hadden deze landen dan veel sneller tot de orde geroepen. Nu kon het feest te lang doorgaan, waardoor deze landen nu met een enorme kater achterblijven.”

De eurolijdensweg van Griekenland & co is nog niet ten einde. De euro duwde hen niet alleen dieper in de ellende, de euro zorgt er ook voor dat ze zich moeilijker een weg uit die ellende kunnen banen. Want het apothekerskastje om de kater te bestrijden, blijft voor een groot stuk gesloten voor hen.

“Ze kunnen niet langer devalueren om hun export en economie aan te zwengelen. Ze moeten de prijs van de aanpassing dus volledig zelf dragen door zwaar te saneren en de lonen te verlagen. Maar dat lokt een zware recessie uit die het voor deze landen moeilijker maakt om hun financiën tijdig weer op het juiste spoor te brengen. Kijk naar Zweden en Zwitserland, ze hebben nog wel de controle over hun munt- en geldbeleid, en krabbelen sneller overeind.”

Een bijkomende stoorzender is de houding van Duitsland, dat niet langer bereid is om no questions asked de brokken te lijmen. “Duitsland is veel assertiever geworden. De Duitse eenmaking is verteerd en de Duitsers staan weer op hun strepen”, zegt Lammens. “Ze trekken Europa alleen nog op hun voorwaarden, in plaats van zoals vroeger braaf te betalen. De euro is dus niet langer een muntunie waarin de sterkste de boel rechthoudt, maar is voortaan een muntunie waarbij de sterkste zegt hoe de unie er moet uitzien. Duitsland legt daarbij de lat zeer hoog. Zelfs Frankrijk zal op termijn moeite hebben om dat Duitse kostenbewuste beleid te volgen. De divergentie binnen de EMU groeit. De markten stellen het EMU-verhaal ter discussie, omdat ze twijfelen aan de solidariteit van Duitsland.”

Europese economische regering nodig

Voor de EMU is het een heel pijnlijke paradox dat die vermeende stabiliteit instabiliteit veroorzaakte. “Markten raken ervan overtuigd dat deze constructiefout dodelijk is voor landen als Griekenland, zeker omdat de EMU er maar niet in slaagt om met een coherente crisisstrategie op de proppen te komen. Er is ook al besmetting naar Portugal, en Spanje en Italië zijn evenmin buiten schot. De euroleiders lijken niet opgewassen tegen hun taak.”

Om het europroject op termijn een kans van slagen te geven, moeten die constructiefouten eruit. “De EMU heeft een vorm van een economische regering nodig, die bijvoorbeeld sneller budgettaire discipline kan afdwingen. Het Stabiliteits- en Groeipact bleef veel te lang dode letter, ook Duitsland heeft het al eens aan zijn laars gelapt.”

“Juist, ook de financiële markten hebben de crisis in de zuiderse landen niet zien aankomen en ze hebben deze landen jaren goedkoop gefinancierd. Maar het is niet omdat de markten slapen dat de overheden zich in slaap moeten laten wiegen. We moeten ook de toetredingscriteria tot de euro herbekijken. Het kan niet dat, zodra voldaan is aan de startvoorwaarden, alle remmen los kunnen worden gegooid. Verdere opvolging is nodig. En de criteria moeten dus afdwingbaar gemaakt worden.”

Hoge kosten leggen hypotheek op toekomst EMU

Dat de economische inhaalrace in de periferie van het eurogebied niet duurzaam was, kan grote gevolgen hebben voor de levensvatbaarheid van het europroject. “De grote belofte van de EMU, een convergentie van de levensstandaarden in Europa, was uiteindelijk een zeepbel. Dat betekent dat het politieke verhaal achter de EMU ter discussie wordt gesteld de volgende vijf jaar. De baten zijn opgesoupeerd, nu halen de kosten van de EMU de bovenhand. De divergentie van de levensstandaarden die we de volgende jaren meemaken zijn logisch, want een correctie op de zeepbelachtige inhaalrace. Het wordt interessant om te zien of deze landen die achteruit gaan de EMU gunstig gezind blijven.”

Als de kosten groter worden dan de baten, moet er dan maar meteen een kruis over het europroject gemaakt worden? “Dat krijg ik niet over mijn lippen”, zegt Lammens. “Ik wil geen voorspelling maken over de toekomst van de EMU, maar we zijn duidelijk bezorgd. Er is geen weg terug. De terugkeer naar ‘Europese dorpen’ in een globale wereld is ook geen optie. Maar schaalvergroting op zich is ook niet de zaligmakende keuze.”

Tijden van crisis zijn de momenten waarop het ijzer van de euro kan gesmeed worden, zeggen de optimisten. “Ja, maar er is een minimum aan solidariteit nodig. Duitsland lijkt dat op dit moment niet in te zien, hoewel Duitsland er alle belang bij heeft dat de Griekse schuldencrisis niet escaleert en dat de Europese economie voldoende snel groeit. Vergeet niet dat Duitsland de grootste schuldeiser is van de zuiderse eurolanden. Duitsland en Griekenland zitten dus in dezelfde schuit en het is net binnen een muntunie dat je dergelijke problemen het gemakkelijkst kunt oplossen. Maar wat zien we? Strijd, opgepookt door lokale verkiezingen in Duitsland.”

“Als Europa geen afdoend antwoord kan geven op deze schuldencrisis, moet de EMU misschien beperkt worden tot een kleiner geheel. Als de manier van werken en van economisch beleid zo verschillend blijft binnen de eurozone, dan is splitsing niet zo dom tussen de landen die Duitsland kunnen en willen volgen, en de landen die dat niet willen. Ik had het nooit gedacht dat het zo’n vaart zou lopen. Maar er staat niets meer vast in deze wereld.”

Door daan killemaes, illustratie ward zwart

“De terugkeer naar ‘Europese dorpen’ in een globale wereld is geen optie” Piet Lammens, KBC