De fundamentele rechten van de Europeaan

Toen de rechts-populistische FPÖ van Jörg Haider toetrad tot de Oostenrijkse regering, was er wel wat boegeroep in Europa, maar een wettelijke basis om op te treden, had de Commissie niet. Dus krijgen de staats- en regeringsleiders de ‘fundamentele rechten van de Europeaan’ op het najaarsmenu.

Eind dit jaar krijgen de Europese staats- en regeringsleiders een handvest van fundamentele rechten voorgeschoteld dat van toepassing zal zijn in de Europese Unie. De discussie daarover is al in september 1999 in het Europees Parlement gestart en belooft moeilijk te worden. Ze raakt immers aan alle aspecten van de Unie en de verhouding tot de huidige en toekomstige lidstaten.

De regeringsvorming in Oostenrijk heeft het proces gestimuleerd, omdat de Europese Commissie geen enkele wettelijke basis had om op te treden. De regeringsleiders hebben dan maar actie ondernomen, zich beroepend op algemene principes, geformuleerd als de ziel en de eigenheid van het Europees model dat alle landen van de Unie en de kandidaat-leden zouden moeten onderschrijven en toepassen.

Lidstaten beslissen.

De Unie is gebaseerd op de principes van vrijheid, democratie, eerbiediging van de mensenrechten, fundamentele vrijheden en de rechtsstaat (Art. 6 van het Verdrag). Maar alleen voortdurende en langdurige schendingen kunnen sancties tegen de lidstaat tot gevolg hebben en de burger kan er op Europees vlak niets mee aanvangen.

Zijn fundamentele rechten worden op nationaal vlak geregeld, door het onderschrijven van de Europese Conventie voor de bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden (ECHR) en een aantal andere internationale verdragen, zoals uitgewerkt door onder meer de Verenigde Naties en de Internationale Arbeidsorganisatie.

Maar niet elke lidstaat past die bepalingen met dezelfde ijver toe. Luxemburg heeft de conventie over discriminatie met betrekking tot tewerkstelling nog niet geratificeerd en België en Frankrijk hebben de conventie over de bescherming van nationale minderheden niet onderschreven.

Europese identiteit.

Hier raken we een eerste discussiepunt. Als de individuele lidstaten de overeenkomsten over de fundamentele rechten al dan niet onderschrijven en sommige aspecten of latere aanpassingen niet omzetten, zullen ze daar wel voldoende redenen toe hebben. Voor sommigen moet men het hierbij houden en is er helemaal geen noodzaak op Europees vlak meer principes vast te leggen dan nu al voorzien in het Verdrag. De betutteling reikt zo al ver genoeg. De meerderheid van de Europese parlementairen is echter groot voorstander van een Europees handvest.

Europa is niet de som van een (groeiend) aantal landen, maar heeft, zeker na de uitbreiding van het actieterrein tot een gemeenschappelijk buitenlands en defensiebeleid, meer nood aan een herkenbare identiteit wat betreft fundamentele rechten. De EU zou als rechtspersoon een aantal beginselen moeten vastleggen en verdragen kunnen onderschrijven die voor alle bestaande en toekomstige lidstaten gelden. Op die manier wil men de solidariteit tussen de landen vergroten en de burgers een Europese identiteit geven, zonder daarom afbreuk te doen aan nationale (regionale) identiteit.

De tweede vraag is dan welke rechten in het EU-handvest moeten worden opgenomen. Voor het hoofdstuk Mensenrechten houdt men het bij de bepalingen van de Europese Conventie, met onder meer het recht op leven, de afschaffing van de doodstraf, verbod op discriminatie en de bescherming van eigendom. Op het gebied van sociale en economische basisrechten wordt aangedrongen om het recht op vereniging, het stakingsrecht evenals het recht van het opleggen van lock-outs officieel in het verdrag op te nemen. Momenteel is dat niet het geval en dat is eigenlijk in tegenspraak met de nationale praktijk en de internationale verdragen. Speciale aandacht wordt gevraagd voor de rechten van het kind en het volledig wegwerken van elke vorm van discriminatie op basis van geslacht, ras, etnische oorsprong enzovoort. Het Parlementair Comité voor Tewerkstelling en Sociale Zaken wil ook het recht op een minimuminkomen laten inschrijven. Ook zouden er bepalingen kunnen worden voorzien die rekening houden met recente ontwikkelingen op sociaal-economisch vlak, zoals de noodzaak tot bescherming van het milieu en de privacy. Zij stellen ook dat de meeste rechten die vervat zijn in het Europees handvest, van toepassing moeten zijn op iedereen, ook op de burgers van derde landen die hier verblijven. Alleen specifieke zaken, zoals het recht om deel te nemen aan verkiezingen, zouden voorbehouden kunnen worden aan Europese burgers.

Juridisch afdwingbaar.

Het inschrijven van de fundamentele rechten op het niveau van de Europese Unie heeft natuurlijk weinig zin als ze niet juridisch kunnen worden afgedwongen. Het Europees Hof van Justitie was in het verleden al van oordeel dat een aantal principes inzake mensenrechten dat door de lidstaten was onderschreven, ook op Europees vlak moest worden gevolgd. Maar het heeft in de praktijk nauwelijks de bescherming kunnen geven waarom de klagers vroegen. Het Juridisch Comité stelt dat het niet de bedoeling kan zijn dat de EU gaat vastleggen hoe elke lidstaat de fundamentele rechten precies moet toepassen. Wel wil ze de individuele rechten van de burgers in de Unie regelen en verzekeren. De juridische afdwingbaarheid is een absolute noodzaak. Het Europese Hof van Justitie is hiervoor de aangewezen instelling.

Het handvest moet de burger beschermen tegen misbruiken van de Europese instellingen, volgend uit specifieke bepalingen in richtlijnen en verordeningen of door discriminerend gedrag bij de beoordeling van individuele gevallen (subsidies geven in het ene, maar niet in het identiek andere geval). De juridische actie moet kunnen leiden tot een vernietiging van een beslissing, vergoeding voor de geleden schade of herstel.

Omdat het handvest van zo’n belang wordt geacht, vindt men dat ook de kandidaat-lidstaten deel moeten uitmaken van het overleg dat in de komende maanden rond het handvest plaatsvindt en tegen oktober een tekst zou kunnen opleveren. Maar of het ook een fundamenteel handvest wordt, is niet zo zeker.

huib crauwels