‘Crisisrecepten blijven vaak van kracht’

Het is nog niet te voorspellen hoe zwaar en diep de coronacrisis zal zijn. Gaat ze de geschiedenisboeken in als een kantelmoment? “We kunnen in een ander maatschappelijk evenwicht terechtkomen”, meent de Oostenrijkse historicus Walter Scheidel.

Geschiedkundigen wagen zich niet graag aan voorspellingen. Toch laat Walter Scheidel vanuit zijn flat in New York voorzichtig zijn licht schijnen over het historische gewicht van de maatschappelijke en economische crisis waarin we ons bevinden. Wie informatie zoekt over historische parallellen, komt al snel uit bij het werk van de hoogleraar geschiedenis aan de Stanford-universiteit. Zijn onderzoek en zijn boeken gaan over de geschiedenis van de ongelijkheid en de opkomst en de ondergang van wereldmachten.

Staan we op een historisch kantelpunt? Zal de wereld er anders uitzien na deze crisis?

WALTER SCHEIDEL. “Zover zijn we nog lang niet. Het is nog te vroeg om te zeggen hoe zwaar deze crisis zal zijn. Als het slechtste scenario uitkomt en er wereldwijd miljoenen mensen overlijden, zal dat een grote schok veroorzaken. Niet per se vanwege die doden, maar vanwege het effect op het wereldwijde systeem. Als dat groot genoeg is om een ontwrichting te veroorzaken, kunnen we in een ander maatschappelijk evenwicht terechtkomen.”

Uit uw onderzoek blijkt dat de ongelijkheid alleen maar drastisch terugvalt na een ramp of een enorm gewelddadige periode. Gaan we daarnaartoe?

SCHEIDEL. “Dat zijn mijn bevindingen, maar dat is geen natuurwet. De geschiedenis toont wel aan dat een plotse en scherpe vermindering van de ongelijkheid vaak veroorzaakt wordt door grote rampen. Dat hoeft niet zo te zijn, maar het is wel al eeuwenlang zo, dus kunnen we aannemen dat dat zo zal blijven. Hoe ernstiger de crisis, hoe groter de kans dat ze een effect op de ongelijkheid zal hebben. We hebben het al een generatie lang over de oplopende ongelijkheid, maar er verandert niets aan. Een substantiële verandering vergt blijkbaar altijd een ontwrichting die groot genoeg is.”

Zijn er in de geschiedenis gebeurtenissen die te vergelijken zijn met wat we nu meemaken?

SCHEIDEL. “Je ziet veel vergelijkingen met de pest in de middeleeuwen of de Spaanse griep een eeuw geleden. Ik zie ook belangrijke verschillen. Zo zal de sterftegraad nu, zelfs in het slechtste scenario, veel lager liggen. Ook de slachtoffers verschillen. Dit virus treft vooral oudere mensen. In die historische voorbeelden werden vooral mensen op arbeidsleeftijd getroffen. Dat maakt economisch een groot verschil. Daarnaast is de wereld enorm veranderd tegenover een eeuw geleden, en zeker tegenover de middeleeuwen. Daarom zijn de gevolgen van deze crisis moeilijk te voorspellen.”

Zijn er gelijkenissen met die historische voorbeelden?

SCHEIDEL. “Zeker. Bij zulke crisissen hangen de gevolgen en de effecten sterk af van de aanpak, van hoe een samenleving er beleidsmatig op reageert. Zo’n crisisfenomeen, in dit geval een virus, heeft medische, demografische en maatschappelijke gevolgen. Die worden vormgegeven door het beleid dat er als antwoord op volgt.”

Ziet u daar belangrijke verschillen?

SCHEIDEL. “Ja. Vergelijk de Chinese aanpak met die van bepaalde westerse landen. Of kijk naar de laksheid in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk in vergelijking met de rest van Europa. De effecten van dat verschil in aanpak zullen we pas op lange termijn kennen, maar de verschillen zijn nu wel al opmerkelijk. Dat was vroeger ook altijd zo. Als een fenomeen meerdere landen trof, verschilde de uitkomst van land tot land door het verschil in aanpak.”

Hoe ervaart u de reactie in de Verenigde Staten?

SCHEIDEL. “Die is beschamend. Ik besef dat het voor Oostenrijk makkelijker is met slechts 8 miljoen inwoners, maar hier in de Verenigde Staten oogt het beeld niet fraai. In meer neoliberale landen zoals de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, waar de rol van de overheden ver is teruggedrongen, zie je de zwakheden steeds meer naar boven komen.”

Wat leert de geschiedenis ons over de mogelijke langetermijneffecten van zo’n crisis?

SCHEIDEL. “Hoe langer ze duurt en hoe erger de crisis is, hoe groter de kans dat ze het beleid en de politiek van de toekomst zal beïnvloeden. Na elke grote ramp krijg je een verschuiving in wat mensen willen. Wat voordien politiek onmogelijk was, lukt nadien vaak wel.

“Ik neem de Verenigde Staten als voorbeeld. Ik verwacht hier vanaf nu meer steun voor progressieve beleidsmaatregelen, zoals een betere toegang tot de gezondheidszorg of een betere sociale bescherming van werknemers. De pandemie legt de tere punten van het systeem bloot. Die kun je niet meer negeren. In Europa zal het minder die richting uitgaan. Daar is de welvaartsstaat vergevorderd en is er minder ruimte voor nog meer overheidsinterventie.”

Ziet u het gebrek aan een gezamenlijke aanpak als een teer punt voor de Europese Unie?

SCHEIDEL. “De Europese Unie kan niet veel doen, de lidstaten hebben het heft in handen. Dat kan op termijn het gezag van de Europese Unie aantasten en dat van de lidstaten vergroten. Achteraf zullen de landen het herstel misschien coördineren, maar ook daar zullen verschillende landen verschillende behoeften hebben. Dat kan de Europese eenheid onder druk zetten.”

Werden in het verleden vaak onconventionele maatregelen getroffen als reactie op een crisis of een ramp?

SCHEIDEL. “Dat zag je al bij de uitbraak van de pest in de middeleeuwen. De quarantaine die je nu ziet, dateert van die tijd. Ze is uitgevonden door de Italiaanse stadstaten, die mensen dwongen thuis te blijven en steden afsloten. Dat was toen revolutionair. Zulke ad-hocmaatregelen blijven achteraf vaak van toepassing.”

Welke maatschappelijke gevolgen hadden die maatregelen toen?

SCHEIDEL. “Het feodale systeem is sneller verdwenen doordat er een tekort aan werklieden was. De adel kon mensen niet langer dwingen om zomaar voor hen te werken en gewone mensen begonnen zich vrijer te bewegen. De machthebbers van toen probeerden dat tegen te houden, maar in ruil moesten ze de mensen meer vrijheid geven. Als de heersende instellingen er niet in slagen een crisis te bezweren, tast dat hun autoriteit aan.”

Welk soort onconventionele maatregelen acht u mogelijk als reactie op deze crisis?

SCHEIDEL. “In de Verenigde Staten zullen er eisen komen voor een toegankelijkere gezondheidszorg, ziekteverlof voor werknemers en een betere sociale bescherming van zelfstandigen en ondernemers. De Amerikaanse gezondheidszorg en sociale bescherming liggen al langer onder vuur. Zulke veranderingen kunnen tijdelijk zijn, maar vaak blijven ze bestaan. Daarom houden de conservatieven die boot zo lang mogelijk af, want ze weten dat nieuwe maatregelen niet zomaar weer verdwijnen. “Mogelijk komt in de Verenigde Staten een progressiever beleid, niet dankzij de retoriek van Bernie Sanders, maar wel door de huidige crisis.”