‘Corona biedt een ongelooflijke kans om de economie breder te organiseren’

“Als de grote conclusie alleen maar is dat we meer digitaal moeten doen, dan hebben we weer een kans gemist om stil te staan bij de gevolgen van de overdreven globalisering.” Hoogleraar economie en filosofie Hendrik Opdebeeck vreest ervoor, maar blijft hoopvol.

” Eerst komt het vreten, daarna de moraal”, wist Bertolt Brecht al. Dat nu wordt gemikt op een zo snel mogelijke terugkeer naar business as usual, verwondert Hendrik Opdebeeck dan ook niet. Maar de hoogleraar filosofie en economie aan de Universiteit Antwerpen, en de titularis van de nieuwe Trends Leerstoel Economie van de hoop, vindt dat het meer mag zijn dan dat.

“Dat er neveneffecten zijn aan de economie zoals we die hadden vóór corona, is begrijpelijk. Alleen: die werkwijze heeft ons gebracht naar klimaatproblemen, te grote ongelijkheid en recordcijfers van depressies en burn-outs. Dan moet je de vraag durven te stellen of winstbejag als exclusieve motor wel zo’n goede gids is.”

Als kleinzoon van een rechter en een onderneemster groeide Opdebeeck op in een familie waar economie, zingeving en rechtvaardigheidsgevoel hand in hand gingen. “Toen ik in 1978 mijn masterscriptie economie maakte bij André Vlerick, onderzocht ik de economische implicaties van de ecologie. Dit jaar werkte ik een reeks van drie boeken af over de ecologische implicaties van economie. Vroeger zeiden we dat we rekening moesten houden met het klimaat, de biodiversiteit en de milieuvervuiling. Nu zegt de realiteit zelf, ook bij monde van corona, dat business as usual niet meer kan. Als we geen rekening houden met de natuur in de breedste zin van de betekenis, zagen we de poten onder onze eigen stoel weg.”

Wat is er fout met winst maken?

HENDRIK OPDEBEECK. “Niets. Winst is niet vies. Een mens heeft iets aan winst. Er moet brood op de plank zijn, anders wordt een mens niet gelukkig. Alleen leert elke manager, desnoods op zijn sterfbed, dat de echte winst ook andere behoeften vervult. Dat is de purpose economy, de zingeving van het bedrijfsleven. Ondernemers en consumenten willen zin hebben in meer dan het puur materiële. Vandaar ook de aandacht voor mindfulness en het boeddhisme. Winst blijft de motor van ons economische systeem. Maar dat basisgegeven wordt veelal te eng bekeken.

“Als iedereen een tweede huis wil of elk jaar verre reizen wil maken, lopen we ons vast. Elke graad dat de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt, maakt het leven onmogelijk voor een extra miljard mensen. Rationaliteit helpt ons afstand te nemen van mythes en fake news, maar weegt te zwaar in de huidige economie. Iedere goede huisvader weet dat er meer is dan dat. Je moet ook rekening houden met emoties zoals angst, verlangen en hoop.

“Daarom pleit ik voor redelijkheid in de economie: een samengaan van rationaliteit met empathie, mededogen en solidariteit met de medemens en de planeet. Dat is de klassieke tweedeling verstand-lichaam, aangevuld met het hart. Blaise Pascal zei al dat ‘het hart weet heeft van zaken die het verstand niet kent’. De gemakkelijkste keuze is business as usual, maar het unieke van de mens is juist dat hij verder kan kijken dan zijn neus lang is.”

Is er geen spanningsveld tussen gezondheid en de heropstart van de economie?

OPDEBEECK. “Ik heb ten volle begrip voor de reflex van de Vlaamse werkgevers van Voka om wat afstand te nemen van de strengheid van de virologen. Anderzijds komt ook de klimaatcrisis op ons af, en die zal niet op te lossen zijn met symptoombestrijding of kleine veranderingen in de marge. We moeten economische uitgangspunten als individuele vrijheid, de klant is koning en de behoefte aan voortdurende behoeftebevrediging niet per se de grond inboren, maar we moeten wel leren die te relativeren.

“Zijn citytrips voor een vrijgezellenfeestje echt nodig? Een vlucht naar Barcelona voor 20 euro, dat kan toch niet langer? Ik ben een Bach-liefhebber. Ik verbaas me er altijd weer over dat een ticket voor een Bach-concert amper 30 euro kost. Waarom zouden mensen die het aankunnen geen 70, 150 of 200 euro betalen? Ik zou dan misschien minder naar concerten gaan. Dat is niet erg. Het zou een uitnodiging tot matiging voor me zijn. ‘ In de beperking toont zich de meester’, zei Goethe. Minderen kan deugd doen. Het is misschien wel de grootste deugd.

“Corona heeft ons geleerd dat wat ondenkbaar leek, toch realiteit kan worden. We kunnen zorgen dat we naar een globalisering gaan die het gemeenschappelijke belang ten goede komt en die niet zelfdestructief is, zoals nu. Het klimaat confronteert ons met onze eindigheid. Als we niet alles doen om de klimaatopwarming om te keren, komt er een point of no return en dreigt het huis in elkaar te storten.”

Is het risico niet groot dat we eerst heropstarten en dan pas aan duurzaamheid denken?

OPDEBEECK. “Over heel de wereld is al een aantal jaren een economische transitie bezig. Er is een nieuwe generatie CEO’s die heeft begrepen dat we rekening moeten houden met de negatieve neveneffecten, of dat we anders de zaak mogen opdoeken. Sociale economie, circulaire economie, gelukseconomie, duurzame economie: dat zijn de nieuwe paradigma’s. Zelfs een multinational als Volkswagen bouwt nu klimaatneutrale auto’s. Corona biedt een ongelooflijke kans om de economie breder te organiseren. Snel teruggaan naar het oude normaal is al te kortzichtig.”

Dreigt er geen greenwashing: bedrijven en instituten die zich groener voordoen dan ze zijn? Volkswagen wil klimaatneutraal zijn tegen 2050. Dat is vrij laat.

OPDEBEECK. “De paradigmaverschuiving is definitief begonnen. Het gaat om een vervolgverhaal, dat al bezig is sinds het rapport van de Club van Rome over de grenzen aan de groei. In die zin heb ik vragen bij slogans als ‘samen tegen corona’. Corona is een metafoor voor het ecosysteem dat reageert. Eigenlijk zou het ‘samen met de natuur’ moeten zijn. Helaas staat al op de eerste bladzijde van de Bijbel dat de mens de aarde moest bevolken en haar onderwerpen. Het boeddhisme en gelukkig nu ook paus Franciscus begrijpen dat wij een onderdeel van de natuur zijn. De paradox is dat we die wijsheid leren dankzij de globalisering.”

Waarom slagen we er wel in enorme middelen te mobiliseren tegen corona en lukt dat niet voor het klimaat? Hebben de gele hesjes en Youth for Climate zin gehad?

OPDEBEECK. “Dat is tragisch, vooral omdat we weten dat de klimaatproblematiek vele malen erger is en we nu nog de luxe hebben er iets aan te doen. Wat meespeelt, is dat we de verbondenheid met de natuur verloren zijn. Empathie en redelijkheid opnieuw meer hun rol laten spelen is daarom dé uitdaging voor ons opvoedings- en onderwijssysteem. Als de grote conclusie alleen maar is dat we meer digitaal moeten doen, hebben we weer een kans gemist om stil te staan bij de gevolgen van de overdreven globalisering.

“Onze samenleving is doordrongen van rationaliteit en de zucht naar efficiëntie. Vanuit een redelijke houding zou de economie moeten beslissen welke technologie we willen gebruiken en welke niet. Nu gebeurt het omgekeerde: een al te vaak mens- en natuuronvriendelijke technologie dicteert de economie. Het sociale, het politieke en het ethische moeten zich aanpassen. Daardoor riskeren we te belanden in een situatie waaraan we zelf ten onder gaan.

“Wanneer mensen na corona opnieuw mogen betogen, vermoed ik dat we niet alleen marsen zullen krijgen voor de onderbetaalde zorgverleners, maar ook opnieuw voor het klimaat. De nasleep van corona wordt een test voor de democratie. Er is een schrijnend gebrek aan politieke leiders die vanuit een gezonde redelijkheid het klassieke verhaal overstijgen. Je kunt vandaag pessimistisch worden, maar deze periode zit tegelijk vol kansen voor het individu, de politiek, de technologie en de economie. Er zijn vandaag gelukkig veel ondernemers en burgers die samen het gemeenschappelijk belang willen en kunnen bewerkstelligen.”

U bent titularis van de Trends Leerstoel Economie van de hoop. Wat verstaat u daaronder?

OPDEBEECK. “Van Luk Bouckaert, met wie ik twintig jaar geleden het SPES-forum voor zingeving in economie heb opgericht, leerde ik dat hoop in de econome alleen maar levensvatbaar is als die realistisch is. Voor mij gaat het in essentie om de hoop die economisch en maatschappelijk opborrelt, ondanks of dankzij corona.

“Het virus nodigt ons uit terug naar onze economische wortels te gaan. Bij Aristoteles lezen we al over het onderscheid tussen oikonomia, de kunst verantwoordelijk te zijn voor onze menselijke productie en consumptie, en chrematistiek, de kunst van het snel winst maken. Van 1 euro 2 euro maken, zeg maar. Met alle gevolgen van dien, zoals we vandaag meer dan ooit vaststellen. Een economie van de hoop komt neer op de herontdekking van de economie. Daar zijn we met z’n allen meer dan ooit aan toe.”