Basispensioen voor iedereen

Langer studeren, deeltijds werken, loopbaanonderbreking, … Het wordt steeds moeilijker om voldoende jaren te verzamelen om recht te hebben op een volwaardig pensioen. Daarom pleit de Engelse econoom Nicholas Barr voor een basispensioen voor iedereen, vanaf 70 jaar.

Ik zeg tegen mijn studenten dat als ze op het examen durven praten over het vergrijzingsprobleem, ze gezakt zijn. Er bestaat geen vergrijzingsprobleem. Mensen leven langer en gezonder. Dat is een van de grootste triomfen van de 21ste eeuw. Mensen leven niet te lang, ze gaan te vroeg met pensioen. Dát creëert een financieringsprobleem.”

De studenten van Nicholas Barr zijn gewaarschuwd. Hij is professor publieke economie aan de London School of Economics. En begin deze maand was hij de key note speaker op een driedaags internationaal congres over sociale zekerheid, in Warschau, georganiseerd door de International Social Security Association. Daar verdedigde hij zijn idee van een basispensioen. Dat wordt niet meer gefinancierd door bijdragen op het loon, maar vanuit de algemene fiscaliteit. Verschillende sprekers die na hem kwamen, vielen de Engelse econoom bij.

Het wettelijk pensioen dat vandaag in de meeste landen wordt gefinancierd vanuit bijdragen op loon is volgens Barr aan een grondige hervorming toe. De toenemende flexibiliteit is daar de voornaamste reden voor. “De voltijdse tewerkstelling is niet meer de norm,” zegt Barr. “Er is meer deeltijds werk, meer onderbrekingen van de carrière, meer informele arbeid. Daardoor verzamelen vele mensen onvoldoende jaren om een volledig pensioen te kunnen genieten. Een universele uitkering dreigt te eindigen als niet-universeel. In Engeland heeft men de uitkeringsvoorwaarden verlaagd van 44 jaren naar 30 jaren omdat de meeste vrouwen niet aan 44 jaren kwamen. Als de flexibiliteit toeneemt, dan hebben we een systeem nodig dat aangepast is aan de 21ste eeuw.”

Historisch waren er volgens Barr goede argumenten voor loonbijdragen als basis van het pensioen. Ze zijn een fundamenteel kenmerk van het verzekeringsprincipe en ze zijn een incentive voor de middenklasse om het systeem van sociale zekerheid te blijven steunen. Maar vandaag is het probleem van de onvoldoende dekking te groot geworden. “Het basispensioen heeft als eerste doel armoedebestrijding,” zegt Barr. “Het inkomensgerelateerde pensioen – dat blijft bestaan – is daarop een aanvulling en zorgt voor het verzekeringsprincipe en voor het behoud van het niveau van de consumptie. Er moet een balans worden gevonden waarbij het basispensioen hoog genoeg is om armoede te voorkomen, maar laag genoeg om het betaalbaar te houden en het interessant te maken om deel te nemen aan een pensioen gebaseerd op inkomen.”

Het pensioen gebaseerd op inkomen kan volgens Barr door de overheid worden georganiseerd, door de privésector of door beide samen. Daarnaast blijven de bestaande tweede en derde pijler. Wat Barr dus doet, is een opsplitsing van de eerste pijler in twee systemen.

Sommige landen zoals Australië, Nieuw-Zeeland en Nederland hebben al een of ander systeem van basispensioen. In andere landen wordt er volop aan gewerkt. Interessant is de evolutie in Chili. Chili is bij alle pensioenspecialisten die houden van een geprivatiseerd systeem, een graag geciteerd modelvoorbeeld. De Chileense regering heeft in 1981 een verplicht systeem van individuele rekeningen ingevoerd. Maar vandaag wordt het land geconfronteerd met een stijgend aantal mensen dat onvoldoende gedekt is. Daarom ligt een wetsvoorstel voor dat een solidariteitspensioen, dat wordt gefinancierd via de belastingen, invoert voor de armste twee derde van de bevolking.

Heeft het basispensioen zin in België? Ook hier hebben we hetzelfde probleem van een dalende dekking. Maar wij hebben dat opgelost door het rijkelijke systeem van gelijkgestelde periodes. Allerlei periodes in de carrière waarin geen bijdragen worden betaald, worden gelijkgesteld en gelden mee als jaren waarin aan pensioenopbouw wordt gedaan. Het nadeel van dit systeem is dat het weinig transparant is en dat de sociale bijdragen geld moeten aandragen voor (te)veel jaren buiten het arbeidscircuit. Het basispensioen van Nicholas Barr vermijdt dat probleem doordat het wordt gefinancierd via de belastingen. Een lastenverlaging op arbeid zou dus kunnen samengaan met deze hervorming.

Hervorming is mogelijk

Een probleem in zeer veel landen is dat mensen te vroeg stoppen met werken. In België is dat nog meer het geval dan elders. Kan een basispensioen dat niet nog meer in de hand werken? Dat pensioen ligt immers vast, terwijl een pensioen gekoppeld aan het loon kan blijven toenemen als je langer werkt. Nicholas Barr: “De leeftijd waarop het basispensioen wordt betaald moet de hoogte in. Bijvoorbeeld zeventig jaar. Als mensen voldoende gespaard hebben, mogen ze vroeger met pensioen. Alleen moeten ze dan geen wettelijk pensioen krijgen. Het doel is dat mensen gemiddeld drie vierde van hun volwassen leven werken en een vierde met pensioen zijn. Daarom moet de pensioenleeftijd opschuiven samen met de levensverwachting. Als we gemiddeld een jaar ouder worden, dan moet de pensioenleeftijd met negen maanden toenemen.”

Volgens Nicholas Barr is een grondige pensioenhervorming mogelijk. “Groot-Brittannië is voor een keer een goed voorbeeld,” zegt hij. “De Pension Commission werkte een hervorming uit en ging die op televisie verdedigen. Het hangt ervan af hoe je het uitlegt. Als ik jou zeg: wil je langer werken, dan zeg je waarschijnlijk nee. Als ik zeg: wil je met pensioen gaan, met een onvoldoende pensioenuitkering, dan zeg je ook nee. Maar als ik zeg: wil je een beetje langer werken, dan heb je gegarandeerd een goed pensioen, dan zeg je ja.”

Groot-Brittannië heeft een gefaseerde verhoging tegen 2040 van de pensioenleeftijd van 65 naar 67 jaar goedgekeurd. “De economische redenering daarachter is zo eenvoudig dat je met enkele eenvoudige diagrammen de mensen kan tonen wat er gebeurt en ze begrijpen het argument,” zegt Nicholas Barr. “Onze pers reageerde met belachelijke titels als “work till you drop”. Maar de mensen realiseerden dat het belachelijk was, dat het niet waar was. Wat je niet moet doen, is in 2007 aankondigen dat het volgende jaar de pensioenleeftijd verhoogt. Dat is politieke zelfmoord.”

Kan een hervorming nog een oplossing bieden? Of zijn we te laat? “Het is misschien al te laat om een perfecte oplossing te zijn, maar dat betekent niet dat het niet gedaan moet worden,” zegt Nicholas Barr. “Want hoe sneller we zijn, hoe kleiner het probleem. We krijgen nu een periode van vijf jaar met veel gepensioneerden en dan een tweede golf van vijf jaar in de helft van de jaren 2020. We kunnen nu iets doen aan de problemen van 2020.”

Guido Muelenaer guido.muelenaer@trends.be