Als de laatste spreker sterft

In 2001 zullen er wellicht twintig talen verdwijnen. Als dat zo doorgaat, is de wereld tegen het eind van de eeuw de helft van zijn talen kwijt, de meeste zonder dat ze bestudeerd werden. Taalkundigen voeren een gevecht tegen de tijd.

Op een dag in 2001 zal ergens op de wereld een oude man of vrouw sterven en met hem of haar zal een taal verdwijnen. Misschien is het in een van de afgelegen valleien in de hooglanden van Papoea-Nieuw-Guinea, een van de taalkundig rijkste gebieden ter wereld, of bij de in afzondering levende stammen in de Zuid-Amerikaanse Andes. Het zou zelfs in Californië kunnen zijn, waar ongeveer vijftig inheemse talen bedreigd worden – daar stierf in 1995 de Northern Pomo-taal uit.

De kwetsbaarheid van veel talen spreekt voor zich. Amper 250 talen worden door meer dan een miljoen mensen gesproken, en ongeveer 90% door minder dan 100.000. Aangenomen wordt dat er in totaal ongeveer 6000 talen bestaan. Taalkundigen vergelijken de kwetsbaarheid van deze verscheidenheid met de Galapagoseilanden, waar het rijke maar tere weefsel van het leven de inzichten verschafte die Charles Darwin inspireerden.

Het tempo waartegen de menselijke soort de diversiteit verliest van datgene wat ons uniek maakt, is zonder precedent. Taalkundigen schatten dat tegen het einde van de 21ste eeuw meer dan de helft van ‘s werelds talen verloren zal zijn gegaan. In 2001 zullen er waarschijnlijk wel twintig verdwijnen.

Op dit moment zijn ongeveer 1000 talen volledig beschreven, zijn hun zinsbouw, grammatica en woordenschat goed gedocumenteerd. Dat wil zeggen dat het merendeel van de talen grotendeels een mysterie blijft. Veel ervan zullen verloren gaan zonder dat ze de taalkundige geheimen die ze mogelijk bevatten hebben prijsgegeven. Het is begrijpelijk dat taalkundigen zich zorgen maken dat zo’n waardevol onderdeel van de menselijke cultuur zou verdwijnen zonder een spoor achter te laten.

Terwijl de talen van kleine groepen uitsterven, blijven drie talen in populariteit toenemen: Chinees, Spaans en Engels. Pure demografische groei zorgt ervoor dat er meer mensen dan ooit geboren zullen worden in een huishouden waar Chinees of Spaans de moedertaal is. Maar Engels, de universele taal van de handel, is uiteindelijk de tweede en soms de eerste keuze geworden van mensen die geen of weinig historische banden met Engeland hebben.

Hoewel er heel wat is gezegd en geschreven over deze trend, heeft het doortrekken ervan opmerkelijke consequenties. Veel talen zullen in de volgende generatie niet uitsterven, maar gewoon overbodige curiositeiten worden, zoals het Schotse Gaelic: in regels vastgelegd, maar vrijwel nutteloos. Als volkeren die deze talen spreken willen gedijen in de wereld om hen heen, zal hun inheemse taal niet meer gebruikt worden. Overal, van bedrijven en universiteiten tot de diplomatieke dienst, zal het leren van vreemde ‘lokale’ talen in onbruik raken. Dit is niet zomaar een langetermijntrend: het cumulatieve effect zal al gauw voelbaar zijn.

In Papoea-Nieuw-Guinea communiceren veel jonge mensen nu onderling in het tok psin, wat letterlijk ‘spreek mengtaal’ betekent. Juist het feit dat kinderen opgroeien en onder elkaar een ‘vreemde’ taal spreken, maakt de taal van hun ouders zo kwetsbaar. Zo stierf de Northern Pomo-taal uit met het heengaan van de laatste, bejaarde spreker ervan.

De discussie over de genetische grondslag van taal en grammatica woedt sinds Noam Chomsky de idee lanceerde in de jaren 1950, en werd recenter aangewakkerd door Stephen Pinker in zijn boek ‘The Language Instinct’. Alleen door een hele reeks talen te bestuderen, is het mogelijk om vast te stellen of er inderdaad universele grammaticaregels bestaan voor alle volken. Dat zou suggereren dat die regels bepaald worden door de genen in plaats van de cultuur. Veel taalkundigen namen bijvoorbeeld tot voor kort aan dat de volgorde van onderwerp (o), lijdend voorwerp (v) en werkwoord (w) in een zin maar op drie manieren mogelijk was. Het kon ‘owv’ zijn zoals in het Engels; ‘ovw’ zoals in het Japans; of ‘wov’ zoals in het Ierse Gaelic.

Nu blijkt echter dat ook de ‘vwo’-volgorde voorkomt, in ongeveer 1% van de talen. Eén daarvan is de ernstig bedreigde Hixkaryana-taal, gesproken door ongeveer 300 mensen die langs een zijrivier van de Amazone in Brazilië wonen. Als taalkundigen nog twintig jaar hadden gewacht, zouden talen met deze constructie zijn uitgestorven en hadden ze nog altijd gedacht dat deze vorm van zinsbouw onmogelijk was.

Het lijkt erop dat hoe meer taalkundigen hun best doen om zeldzame talen te begrijpen, hoe waarschijnlijker het wordt dat ze aanwijzingen zullen vinden die in strijd zijn met universele grammaticaregels. Een langdurig onderzoek van Kayardild, een aboriginaltaal die wordt gesproken op de Bentinckeilanden voor de kust van Noord-Australië, bracht bijvoorbeeld veel grammaticale anomalieën aan het licht. Terwijl de meeste talen alleen het werkwoord veranderen om verleden of toekomende tijd aan te geven, veranderen Kayardild-sprekers ook andere woorden om tijd uit te drukken, zelfs zelfstandige naamwoorden. Zo zouden ze zeggen: ‘De jongen spiets-te de vis-te’ (of om preciezer te zijn: ‘Spiets-te vis-te de jongen’). Dergelijke ontdekkingen benadrukken de intrigerende complexiteit van de zeldzamere talen.

In de loop van 2001 zullen antropologen, exacte-wetenschappers en taalkundigen een poging doen het publiek bewuster te maken van het culturele erfgoed dat ze verliezen. De Linguistic Society of America heeft bijvoorbeeld een speciale ‘Commissie voor bedreigde talen en hun behoud’ ingesteld, en een organisatie van de Europese Unie – Eurolang – zal zich inspannen voor het behoud van de vele bedreigde talen van dit werelddeel, van het oeroude Sard uit Sardinië tot de Sami-talen van de Lappen. Dit maakt deel uit van een breder programma om 2001 uit te roepen tot het Europese Jaar van de Talen. Al is van enkele EU-landen bekend dat ze de promotie van minderheidstalen binnen hun grenzen om politieke redenen ontmoedigen.

Steve Connor is wetenschapsredacteur bij The Independent.

STEVE CONNOR

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content