Tips voor een geslaagde successieplanning: ‘Open communicatie is de sleutel’

Weinig zaken liggen zo gevoelig als het plannen van een erfenis. Drie experts leggen uit hoe ouders kunnen vermijden dat ze terechtkomen in een mijnenveld vol potentiële conflicten. “Ouders schrikken als hun kinderen ineens ferme standpunten innemen. Maar zo worden zaken bespreekbaar.”

“Een aantal keren per jaar loopt een vergadering over een successieplanning uit de hand, omdat mensen met opgekropte frustraties aan tafel zitten. Er wordt dan wel eens geroepen en geweend, en de verwijten vliegen over en weer. Op zich is dat niet slecht. Als alles eruit is, kan er eindelijk echt worden gepraat. Maar dat is wel een heftige uitputtingsslag”, zegt Ann Maelfait, vennoot bij Rivus Advocaten en een autoriteit in successieplanning.

De advocate heeft de onenigheid de voorbije jaren zien toenemen. Mensen leven internationaler, familieverbanden verwateren en het aantal nieuw samengestelde gezinnen neemt toe. Het zijn allemaal factoren die gesprekken over successieplanning bemoeilijken, terwijl dat op zich al een emotioneel gebeuren is. Maelfait: “Praten over de erfenis drukt ouders met hun neus op de feiten: dat ze plots heel ziek kunnen worden, en soms zijn ze dat zelfs al. Ze kijken de dood in de ogen.”

Schuif uw successieplanning niet op de lange baan

Het is verleidelijk om niet te praten over successieplanning en de erfgenamen later alles zelf te laten regelen. “Zo vermijd je de confrontatie en moet je geen pijnpunten oplossen”, zegt notaris Bart Van Opstal, die ook de woordvoerder van Notaris.be is. “Het is een gemakkelijke houding, maar wel een die doorgaans meer problemen veroorzaakt dan ze oplost.” Naarmate de jaren verstrijken, zijn veel mensen minder geneigd hun successie in de hand te nemen. “Hoe ouder mensen worden, hoe vaker ze het principe après moi, le déluge hanteren”, weet Ann Maelfait. “Vanaf een hoogbejaarde leeftijd kunnen mensen de spanningen niet meer aan. Ze hebben nog net genoeg energie om alles op zijn beloop te laten. Ik heb mensen al geregeld zien deconnecteren met de werkelijkheid om de successieplanning toch maar niet te bespreken. Dat loopt altijd fout.”

Ouders zijn het altijd gewend geweest te zorgen voor hun kinderen en tijdens de opvoeding alle beslissingen te nemen. Ze hebben altijd de weg getoond. Maar als de kinderen dan opeens als gelijkwaardige gesprekspartners rondom de tafel zitten – wat toch de bedoeling is bij successieplanning – voelt die nieuwe verhouding vooral bij de ouders onwennig aan. Maelfait: “Ouders schrikken als hun kinderen ineens ferme standpunten innemen. Dat komt hard aan. Het is nochtans goed dat de jongere generatie mondig is. Zo worden zaken bespreekbaar.”

Voel u niet verplicht om te schenken

Als mensen soms afkerig staan tegenover successieplanning, komt dat ook doordat de voorbije jaren vaak de nadruk is gelegd op schenkingen. “Kinderen beschouwen het almaar vaker als vanzelfsprekend dat ze recht hebben op het vermogen van hun ouders”, zegt Ann Maelfait. “Ze gaan er snel van uit dat er schenkingen moeten gebeuren. Dat is natuurlijk ook een pervers effect van ons belastingsysteem, dat schenkingen heel erg bevoordeelt.”

Kinderen betalen 3 procent erfbelasting op schenkingen die ze van hun ouders ontvangen. De erfbelasting bedraagt ook 3 procent, maar alleen op de eerste schijf tot 50.000 euro. Vanaf 50.000 euro bedraagt die belasting 9 procent en voor de schijf boven 250.000 euro is dat zelfs 27 procent. Erven de kinderen 150.000 euro, dan gaat er 13.500 euro naar de Vlaamse Belastingdienst. Mocht datzelfde bedrag zijn geschonken, dan zou daarop slechts 4500 euro schenkbelasting zijn betaald. Meer nog: als de schenking niet wordt geregistreerd, moeten de kinderen zelfs helemaal geen schenkbelasting afdragen – zolang de schenker niet overlijdt binnen de drie jaar na de schenking, want anders is er alsnog erfbelasting verschuldigd. De Vlaamse regering wil die termijn overigens optrekken tot vier jaar.

Terwijl schenkingen voor de kinderen vanzelfsprekend zijn, is dat vaak veel minder het geval voor de oudere generatie. “Zij hebben dikwijls hard moeten knokken en vinden dat hun kinderen aan hun eigen weg moeten timmeren. Ze hebben iets opgebouwd en laten dat niet graag los. Heel vaak moet ik uitleggen dat de structurering van hun vermogen niet uitsluit dat ze de controle behouden. Op dat moment zie ik vaak een last van hun schouders vallen en krijgen ze weer gemoedsrust. Ze zijn gerustgesteld en de successieplanning is weer bespreekbaar”, heeft Maelfait vastgesteld.

Door de nadruk op schenkingen wordt wel eens vergeten dat successieplanning veel meer omvat dan enkel schenkingen. Zo kan een wijziging in het huwelijkscontract vermijden dat de langstlevende partner erfbelasting moet betalen op de gezinswoning. “Dat scheelt ook al een ferme slok op de borrel”, zegt Bart Van Opstal. “Het illustreert meteen ook dat successieplanning een heel breed begrip is, en zeker niet alleen nuttig is voor grote vermogens.” En er kunnen ook andere redenen zijn om aan successieplanning te doen, bijvoorbeeld als de ouders afwijkende regelingen willen treffen tussen de kinderen.

Praten helpt om geruzie te vermijden

Maar wat ook het motief van successieplanning is, alle experts zijn het erover eens dat een open communicatie de sleutel is om geruzie te vermijden. Maelfait: “Ik heb dossiers over nalatenschappen die nog dateren uit de jaren zeventig en tachtig, waar de vetes intussen zijn doorgeven aan de kleinkinderen. En de kiem van het conflict is altijd dezelfde: ouders die slecht hebben gecommuniceerd over hun nalatenschap en zo ruimte gaven aan argwaan en discussies.”

Dat herkent ook Anouk Moors, erkend bemiddelaar in familiezaken en voorzitster van de vzw Bemiddeling. Na echtscheidingen komt ze het vaakst tussenbeide in erfeniskwesties en discussies over successieplanning. “Soms speelt er veel meer dan louter het technische aspect en is er een emotionele onderstroom die al de rest vertroebelt. Niet openlijk communiceren met alle partijen, of regelingen treffen die pas bekend raken na het overlijden, zijn vaak grote bronnen van conflict. Het is goed mogelijk dat ouders met de beste bedoelingen keuzes hebben gemaakt, maar na hun overlijden kunnen ze die niet meer verantwoorden. Of dan blijkt dat die keuzes niet aansluiten bij wat de kinderen echt nodig hebben. Dat werkt ergernis en wrevel, waar je na het overlijden van de ouders niets meer mee kunt aanvangen.”

Successieplanning begint bij introspectie en een goede voorbereiding

Maar hoe wordt een onderwerp zoals successieplanning het best aangekaart? Moors: “Het begint bij een goede voorbereiding en enige introspectie. Soms loopt het al fout omdat de ouders zelf geen zicht hebben op hun financiële situatie. Ze weten niet wat er geregeld is in hun huwelijkscontract of wat de omvang van hun vermogen is – en dus van hun nalatenschap. Soms gaan ze daar al uit van foute veronderstellingen. Het is ook belangrijk op voorhand na te denken over je aanpak. Wil je de aangetrouwde familie mee aan tafel of net helemaal niet? En in hoeverre sta je ervoor open om je te laten beïnvloeden door je kinderen? Dat moet je eerst voor jezelf verhelderen.”

Of u vervolgens op zondagmiddag tussen de taart en de koffie ook nog eens een successieplan op tafel legt, of toch eerder op neutraal terrein een vergaderzaal boekt bij een advocaat, een notaris of een bemiddelaar, daarvoor zijn er geen gouden regels. Ouders zijn snel geneigd het informeel te houden, omdat ze toch geen problemen verwachten. Maar soms wordt zo’n gesprek emotioneler dan verwacht. “In erfenisgeschillen gaan de ruzies niet over de effectenportefeuille, maar over de zaken waar een emotionele waarde aan kleeft: de schilderijen, juwelen of verzamelingen”, zegt Ann Maelfait. “De zaken waar kinderen hun ouders mee bezig zagen en die in hun herinnering staan gegrift, daarover gaat de echte strijd.”

Veel families kunnen baat hebben aan een externe bemiddelaar. Maelfait: “Het gezin is een miniwereld. Onze ouders, broers en zussen zijn de mensen aan wie we ons hebben gehecht en van wie we ook de liefde en erkenning nodig hebben. In die kleine wereld is elk gesprek meteen heel emotioneel geladen, wat een extra dimensie geeft aan financiële kwesties. Een advocaat, een notaris of een andere externe bemiddelaar kan die emoties neutraliseren, of ze tenminste vertalen. Want vaak hebben ouders niet door waarom een kind zo heftig reageert. Iemand van buiten het gezin kan dat vaak beter duiden.”

Houd de aangetrouwde familie buiten de gesprekken

Als het even kan, houdt Ann Maelfait de schoonfamilie liefst buiten de gesprekken over successieplanning. “Dat is toch weer een extra beladen factor, die de gesprekken vaak bemoeilijkt. Zodra de schoonfamilie erbij komt, verlies je toch een beetje de connectie met het kind. Het boeit me te zien hoe de gesprekken met de kinderen veranderen zodra de partners erbij komen. Al zijn er ook uitzonderingen op die regel.”

Ook Anouk Moors geeft de voorkeur aan gesprekken zonder de schoonfamilie. “In essentie is successieplanning toch iets tussen ouders en hun kinderen. Maar vaste regels zijn er niet. Laatst had ik een gesprek over de overdracht van een familiebedrijf, waar ook een van de schoonkinderen werkte. Na het gesprek met de kinderen is de tafel uitgebreid met alle aangetrouwde kinderen, ook degene die niet in het bedrijf werkten. In die situatie was dat zinvol.”

Geloof niet wat u denkt. Praat over uw veronderstellingen en twijfels

Discussies over successieplanning worden ook bemoeilijkt doordat de partijen rondom de tafel uitgaan van hun eigen veronderstellingen, en daar een hele keten aan conclusies of beslissingen op baseren. “Ooit moest ik bemiddelen tussen een vrouw en haar twee zonen”, vertelt Anouk Moors. “Een van de zonen was getrouwd en had vier kinderen, de andere zoon was alleenstaand. De ene zoon spendeerde zijn vermogen aan de kinderen, de andere had een mooi spaarpotje opgebouwd. Daarom wilde de moeder haar ene zoon een groter aandeel van haar vermogen geven. Emotioneel was dat voor haar de juiste beslissing, terwijl ze er tegelijk mee inzat dat ze haar beide zoons niet op dezelfde manier behandelde. Ze worstelde daarmee en had alles liefst van al stiekem geregeld, uit angst voor de reactie van haar alleenstaande zoon. Daar heeft ze in de laatste fase van haar leven veel onder geleden. En wat bleek tijdens de bemiddeling? De alleenstaande zoon vond dat zelf de meest rechtvaardige regeling. Al die slapeloze nachten waren voor niets.”

Door al die veronderstellingen gaat een successieplanning al snel over veel meer dan enkel de verdeling van het vermogen. Moors: “Op het einde van hun leven maken mensen ook de relationele balans op. Pas als alles op zijn plaats valt, kunnen ze het ook loslaten. En dan willen ze onvermijdelijk ook een plaats geven aan de conflicten waarmee ze worstelen.” Zo herinnert Moors zich een vader die het erfdeel van een van zijn zoons tot een minimum wilde beperken. “Dat ging niet over het geld. Die man wilde die zoon duidelijk maken hoe erg hij het vond dat hij hem de laatste jaren niet meer had gezien. Als hij dat had doorgezet, had zijn zoon dat nooit zo begrepen, want die zoon voelde zich gekwetst omdat zijn broers altijd veel meer erkenning hadden gekregen van hun vader. De beperking van het erfdeel zou dat voor die zoon nog meer hebben bevestigd. Een goed gesprek heeft dat allemaal verhelderd. Jammer genoeg kiezen veel mensen nog altijd voor handelingen die niet echt uitdrukken wat ze nodig hebben of betreuren. Successieplanning mag geen optelsom zijn van onuitgesproken conflicten. Ze mag al helemaal niet uitgroeien tot het moment van de afrekening.”

Moffel schenkingen niet weg

Het loopt ook vaak fout als ouders regelingen treffen met een van hun kinderen, en de andere kinderen daar niet van op de hoogte zijn. “Dat is een potentiële bom, die bij het overlijden van een ouder kan ontploffen”, weet Bart Van Opstal. “En met een goede successieplanning valt dat nochtans perfect te vermijden.” Vaak doen ouders zo’n stiekeme schenking met de beste bedoelingen, om een van de kinderen uit de nood te helpen. Maar als dat niet transparant gebeurt, kan dat achteraf aanleiding geven tot veel conflicten.

“Ooit moest ik bemiddelen voor een gezin met drie kinderen, onder wie een zwaar gehandicapte dochter”, herinnert Anouk Moors zich. “De ouders waren volop bezig met het opzetten van een stichting waarin het grootste deel van hun vermogen terecht zou komen, om zeker te zijn dat de zorg voor hun dochter ook na hun dood verzekerd was. In de ogen van die ouders was dat de meest logische keuze en ze vonden het vreemd dat ze zich daarvoor moesten verantwoorden tegenover hun andere kinderen. En die kinderen begrepen dat ook. Maar tegelijk wilden zij eens duidelijk maken hoe het was om op te groeien in een gezin met een zwaar gehandicapte zus. In hun ogen hadden ze hun hele leven al veel aandacht moeten inleveren en werd hen nu weer gevraagd om zich te schikken. Er was altijd al over gezwegen, omdat de ouders en de kinderen elkaar niet wilden kwetsen, maar uiteindelijk was iedereen wel gekwetst.”

Leg uit waarom u voorwaarden koppelt aan een schenking

Ook voorwaarden aan schenkingen liggen soms gevoelig. Het klassieke voorbeeld: ouders schenken een woning, maar behouden nog wel het vruchtgebruik, zodat ze er zelf kunnen blijven wonen of de huurinkomsten nog ontvangen. Van Opstal: “Dat komt vaak voor en het wordt doorgaans ook aanvaard door de kinderen. Het schoentje begint te wringen als de ouders daar nog andere lasten aan toevoegen, zoals het betalen van de herstellingskosten. Want de kinderen hebben zelf geen genot van de woning, maar draaien wel op voor alle kosten. Of wanneer ouders hun kinderen willen verplichten om de zorgkosten te betalen. Dat kan aanleiding geven tot spanningen. Vooraleer zulke voorwaarden worden opgelegd, wordt dat het best goed uitgepraat.”

Hoe moeilijk het ook is, praten over de successieplanning kan mensen ook dichter bij mekaar brengen. “Ik merk dat wanneer gezinnen samenzitten om de successieplanning te bespreken en ze tot een akkoord komen, er een familiale rust neerdaalt die er voordien niet was”, zegt Bart Van Opstal. En dat is zelfs mogelijk bij de meest uitzichtloze conflicten. Maelfait: “Ooit moest ik bemiddelen tussen ouders en hun kind, die een hele lastige relatie hadden. De eerste vergadering was superheftig, met veel discussies. Door de jaren heen had een gebrekkige transparantie veel wantrouwen gezaaid. Het had hen helemaal uit elkaar gedreven. Uiteindelijk is het vertrouwen hersteld en intussen kreeg ik een selfie van de ouders en hun kind, dat aan de slag is in het familiebedrijf. Dat geeft voldoening.”