Renovatie is niet altijd een recht: de afwijkende regels voor een erfgoedwoning

Zonnepanelen zijn in het centrum van Brugge niet langer welkom, vanwege het historische karakter van de gebouwen. Onroerend erfgoed heeft een specifiek statuut, dat juridische gevolgen heeft voor de eigenaar.

Zonnepanelen vormen een belangrijk onderdeel van de energietransitie, maar ze verfraaien niet meteen het straatbeeld. Zeker in een erfgoedcontext botsen ze daarom vaak op weerstand. Toch bepaalde het Vlaamse Agentschap Onroerend Erfgoed twee jaar geleden dat het plaatsen van zonnepanelen op daken van beschermd erfgoed in principe mogelijk is, behoudens enkele uitzonderingen.

Zo mag de installatie niet leiden tot het verwijderen of beschadigen van erfgoedelementen, zoals een dakkapel of een windhaan. Bevindt het pand zich in een erkende onroerend-erfgoedgemeente, dan mag die een eigen beleid rond zonnepanelen hanteren. Specifiek voor de als Unesco-werelderfgoed erkende Brugse binnenstad geldt eveneens een uitzondering, waardoor daar steeds een afwegingskader moet worden toegepast.

Het gevolg is dat inwoners in de historische binnenstad van Brugge, net als in de dorpskernen van de deelgemeenten Lissewege en Dudzele, jarenlang geen zonnepanelen op hun dak mochten plaatsen, tenzij ze niet zichtbaar waren vanaf het openbaar domein. In 2022 versoepelde het stadsbestuur het beoordelingskader. Sindsdien komen onder bepaalde voorwaarden ook achterdakvlakken in aanmerking, ook al zijn die wél zichtbaar.

De Raad voor Vergunningsbetwistingen heeft die versoepeling nu teruggedraaid. Dat gebeurde op verzoek van het Brugs Erfgoedforum en het Agentschap Onroerend Erfgoed. Die zijn van mening dat het plaatsen van zonnepanelen enkel kan als die niet zichtbaar zijn vanaf het openbaar domein en geen afbreuk doen aan het erfgoed. “Er zijn voldoende daken die aan die omschrijving voldoen”, klinkt het.

Er is erfgoed in heel België

​Brugge is als erkend Unesco-werelderfgoed een geval apart, maar ons land kent nog heel wat andere vormen van erfgoed: archeologisch, bouwkundig, landschappelijk en zelfs varend erfgoed. Een particuliere woning valt in principe onder het bouwkundig erfgoed. Dat wordt in Vlaanderen verzameld in de Inventaris Onroerend Erfgoed. Via de onlinedatabank Geoportaal kunt u nagaan of uw woning geïnventariseerd, vastgesteld of beschermd is.

Dat verschil heeft belang. “In alle gevallen gaat het om erfgoed, maar het statuut is afwijkend”, zegt het Agentschap Onroerend Erfgoed. “Dat maakt een verschil voor de rechten en plichten van de eigenaar. Geïnventariseerd erfgoed heeft geen juridische gevolgen. Er zijn dus enkel gevolgen als de woning vastgesteld of beschermd is.”

In het verleden nam Vlaams minister van Onroerend Erfgoed – vandaag is dat Ben Weyts (N-VA) – steeds het initiatief tot een vaststelling of bescherming. Sinds 1 januari 2023 zijn erkende onroerenderfgoedgemeenten zelf bevoegd om bouwkundig en landschappelijk erfgoed op hun grondgebied vast te stellen en daar plichten aan te koppelen. De Vlaamse overheid is enkel nog bevoegd voor varend erfgoed, de landschappelijke gehelen en archeologische zones.

De regels bij vastgesteld erfgoed

Maakt een woning deel uit van de vastgestelde inventaris bouwkundig erfgoed, maar is ze geen beschermd erfgoed, dan moet de eigenaar bijvoorbeeld rekening houden met een aantal juridische gevolgen. Enkele voorbeelden. Bij de verkoop of de verhuur dient de eigenaar de koper of de huurder te informeren over het feit dat het pand opgenomen is in een vastgestelde inventaris en dat dat juridische gevolgen heeft. Wil de eigenaar de woning renoveren, dan is het mogelijk een afwijking te vragen van de normen voor energieprestatie en binnenklimaat, als dat nodig zou zijn om de erfgoedwaarde van de woning in stand te houden. Het is ook niet vanzelfsprekend een vastgestelde woning te slopen. De gemeente moet in haar beslissing over een sloopvergunning motiveren hoe ze rekening houdt met de erfgoedwaarde van het gebouw. Om die erfgoedwaarde te verbeteren, kan de eigenaar mogelijk een beroep doen op een erfgoedlening.

De regels bij beschermd erfgoed

In het geval van beschermd erfgoed gelden meerdere juridische verplichtingen om het behoud ervan te garanderen. Er zijn vier mogelijke vormen van bescherming: een beschermd monument, een beschermd cultuurhistorisch landschap, een beschermd stads- of dorpsgezicht en een beschermde archeologische site.
Is de woning beschermd als monument of maakt ze deel uit van een beschermd stads- of dorpsgezicht of een cultuurhistorisch landschap, dan is de eigenaar verplicht het pand te onderhouden en mag die het niet ontsieren, beschadigen of vernielen.

Het is ook opletten met verbouwingen of restauraties. Zo mogen de werkzaamheden bijvoorbeeld geen die afbreuk doen aan de waardevolle erfgoedelementen. Neem vóór de aanvang van de werken altijd contact op met het lokale bestuur (voor stads- en dorpsgezichten) of met het Agentschap Onroerend Erfgoed (voor monumenten en cultuurhistorische landschappen) om de nodige toelatingen te verkrijgen.
Beschermd onroerend goed komt ook in aanmerking voor een erfgoedpremie of een belastingvermindering. Koopt of schenkt u een beschermd pand, dan is er de mogelijkheid een vermindering van de verkoop- of schenkrechten te krijgen.

Hoe erfgoed verduurzamen

Een pand met erfgoedwaarde energie-efficiënter maken is zeker mogelijk. Overweegt u zonnepanelen te plaatsen, vraag dan eerst toelating (als het om een beschermd monument gaat) of doe vooraf een melding (als uw woning beschermd is als stads- of dorpsgezicht). “Duurzaamheid bij erfgoed gaat echter niet enkel over de energie-efficiëntie, maar ook over de levensduur, het hergebruik en het spaarzaam omspringen met materialen, het behoud van erfgoedwaarden en erfgoedelementen, en het behoud van restauratieambachten en vakmanschap”, merkt het Agentschap Onroerend Erfgoed op.

Op de websites van het agentschap Onroerend Erfgoed en Regionale Landschappen leest u meer over de juiste aanpak. De nadruk ligt op maatwerk en op het totaalplaatje. Kleine, niet-invasieve ingrepen (zoals kieren en gaten dichten, leidingen isoleren of gordijnen ophangen) kunnen al een aanzienlijk verschil betekenen voor het energieverbruik, zonder dat ze een impact hebben op de erfgoedwaarde. Ook de manier waarop het pand wordt gebruikt, is bepalend.

Wilt u te weten komen welke maatregelen in uw pand mogelijk zijn, dan kunt u een Energieadvies Onroerend Erfgoed of Energieaudit Onroerend Erfgoed aanvragen. z