Ontwikkelingseconoom Philip Verwimp: ‘Zelfs in corrupte landen heb je veel niet-corrupte mensen’

De corruptie in Afrika mag Europa niet beletten om te investeren in het continent, aldus ontwikkelingseconoom Philip Verwimp. Europese ondernemers moeten de handen in elkaar slaan met de vele Afrikanen die vooruit willen op een eerlijke manier. ‘Onderschat niet hoeveel Afrikanen ontevreden zijn over hun leiders.’

Meer dan een derde van de Afrikanen moet rondkomen met 1,90 dollar per dag, aldus een gezamenlijk rapport van de OESO en de Afrikaanse Unie. De hardnekkige armoede, gecombineerd met een bevolkingsexplosie, zal de migratiestroom naar Europa ongetwijfeld doen aanzwellen. De economische ontwikkeling van Afrika kan helpen om de toestroom in te dijken. Maar waarom zou je investeren in Afrika, als het geld toch maar verdwijnt in de verkeerde zakken?

Philip Verwimp, hoogleraar ontwikkelingseconomie aan de Solvay Brussels School of Economics and Management van de ULB, krijgt die vraag vaker voor de voeten. “Laat mij een vergelijking maken”, zegt Verwimp. “Europa geeft miljarden aan Italië, voor wegen die niet worden afgewerkt en bruggen die niet worden gebouwd. Veel geld vloeit gewoon naar de maffia. Moet Europa dan ook zeggen: ‘We werken niet meer met Italië samen?’ Het is geen zwart-witdiscussie. Als je alleen wilt investeren in landen zonder corruptie, moet je in de wereld nergens nog een voet zetten.”

Maar houd je zo de corruptie niet in stand?

PHILIP VERWIMP. “Zelfs in corrupte landen heb je veel niet-corrupte mensen. Werk samen met hen. Misschien lukt dat niet vanaf het begin. Je zult langdurige relaties moeten aanknopen. Wie enkel uit is op snel geldgewin, zal het niet lang volhouden. Als je de Afrikanen als volwaardige partner beschouwt, zullen zij ook jou zo behandelen. Op die manier kun je iets duurzaams opbouwen en verandering teweegbrengen. Ook in corrupte regimes kun je veel goeds doen voor de samenleving.”

Maak dat eens concreet. Wie zijn die niet-corrupte mensen waarmee we moeten samenwerken?

VERWIMP. “Bij veldonderzoek in Burundi ontmoette ik iemand die tankstations uitbaat, een zeer corruptiegevoelige sector, omdat je in aanraking komt met de douane en het ministerie van Financiën. Bovendien is Burundi een eenpartijstaat. Dat maakt het nog moeilijker. Toch kon die man zijn bedrijf vrijwaren van corruptie. Je bent niet altijd de verliezer als jij niet meedoet aan corruptie. De eerste keer zul je de licentie misschien niet krijgen. Maar een jaar later kan een andere minister op die post zitten die jou de licentie wél geeft, omdat hij weet dat zijn voorganger corrupt was.”

Het klinkt als een vermoeiende manier van zakendoen.

VERWIMP. “Dat is het ook. Onderschat niet hoeveel Afrikanen ontevreden zijn over hun leiders. Zij staan te popelen om op een professionele manier met ons samen te werken. Staar je niet blind op de corrupte politici.”

Zou een dosis Europese assertiviteit tegenover die politici toch niet een beetje helpen?

VERWIMP. “Natuurlijk, en dat zal de gewone Afrikaan ook op prijs stellen. Maar zijn lotsverbetering moet onze focus zijn. Als Burundezen bijvoorbeeld willen handeldrijven, gaan ze naar Kenia, Dubai of China. Gewoon omdat ze voor die landen gemakkelijker een visum krijgen. Daar loopt Europa dus een markt mis. Afrikanen drijven graag handel met Europa omdat ze weten dat de kwaliteit van onze producten hoog is. Met een beter visumbeleid – en als gevolg daarvan meer economische kansen – zou Europa de Afrikaanse middenklasse minder afhankelijk maken van de grillen van haar leiders.”

We moeten de Afrikaan helpen in hun eigen kleine strijd.

VERWIMP. “Inderdaad, en dat leidt ons naar migratie, een kwestie waar we niet omheen kunnen. Er is veel te doen over de illegale migratie naar Europa. Maar ik zeg altijd: wat zijn dan de legale manieren om naar Europa te komen? Hoe kan een Burundees, een Keniaan of een Nigeriaan op een ordentelijke manier naar België komen? Studies of gezinshereniging, veel andere manieren ken ik niet. Een Afrikaanse IT-specialist met een doctoraat zal wel een visum krijgen, want voor zulke mensen zijn er vacatures. Maar veel Afrikanen willen gewoon handeldrijven met Europa. Zij willen niks liever dan een visum om Europa in en uit te gaan. Die willen hier niet blijven.”

Daar denkt de gewone Europeaan anders over.

VERWIMP. “Dat weet ik. Maar zo’n Afrikaanse ondernemer heeft zijn familie in Afrika, heeft daar geïnvesteerd en wil daar blijven wonen. Hij wil enkele keren per jaar naar Europa reizen om zaken te doen, niet meer. Gun hem die mogelijkheid. Dat zal ook de macht van lokale, corrupte politici beperken. Want hun tussenkomst is niet langer nodig als een Afrikaan vrij naar Europa kan reizen. Kijk, als de publieke opinie vreest voor massale immigratie uit Afrika, is economische ontwikkeling het enige antwoord. Dat betekent dat je iets zult moeten doen voor de Afrikaanse ondernemer.”

U schetst een optimistisch beeld. Maar hoe staat het met het werkelijke Afrika?

VERWIMP. “Niet overal even goed. Tien, twintig jaar geleden dachten we dat er een nieuwe generatie leiders was opgestaan die de democratie zou laten spelen, verkiezingen zou organiseren, en voor onderwijs en gezondheidszorg zou zorgen. De Oegandese president Yoweri Museveni is daar een voorbeeld van. Vandaag moeten we vaststellen dat die leiders zijn blijven zitten. Het zijn autocraten geworden die verkiezingen manipuleren en de grondwet wijzigen, zodat ze langer kunnen aanblijven.

“Dus ja, veel Afrikaanse landen gaan achteruit, spijtig genoeg. Kijk naar Burundi. In de jaren tachtig had dat land een hoger bruto binnenlands product (bbp) per hoofd van de bevolking dan buurland Rwanda. Burundi had een goede universiteit, beter dan de Rwandese. De Rwandezen gingen naar Burundi om te studeren. Vandaag is het omgekeerd: de Burundezen gaan naar Rwanda om te studeren. De Burundese proffen geven les in Rwanda omdat ze daar beter worden betaald. Het bbp per hoofd in Rwanda is nu vele malen hoger dan in Burundi. Op 25 jaar tijd zijn de rollen daar omgekeerd.”

Hoe komt dat?

VERWIMP. “In Burundi is een autocraat aan de macht die er niks van bakt. Hij weet niet hoe hij een economisch beleid moet voeren. De Rwandese president Paul Kagame, ook een autocraat, weet wél hoe hij een economisch beleid moet voeren, omdat hij zich laat adviseren door mensen die er iets van kennen. Dus, goed bestuur speelt zeker mee in het lot van de Afrikanen.”

Volgens critici blijven de Afrikaanse autocraten zo lang zitten omdat ze uit de hand eten van China, die geen lastige vragen stelt over democratie en mensenrechten.

VERWIMP. “Dat zal wel meespelen. Maar dat wil niet zeggen dat het zo zal blijven. Ook China verandert. Dat land is geen monoliet. Veel Chinezen studeren in het Westen en in China zijn veel dissidenten. Volgens economen zijn de Afrikaanse bodemrijkdommen de echte vloek. De elite werd er schatrijk van en gebruikte het geld om loyauteit af te kopen van degenen die haar kon bedreigen, de legergeneraals. In landen zonder natuurlijke rijkdommen bestaat die mogelijkheid niet. Die landen moeten investeren in onderwijs en gezondheidszorg om in leven te blijven.”

Ook met investeringen in telecominfrastructuur is de gewone Afrikaan heel wat geholpen.

VERWIMP. “Enorm veel Afrikanen hebben een smartphone en doen daar zaken mee. Kenia kent al vele jaren M-Pesa, een systeem voor bankdiensten via smartphone of gsm. Boeren kunnen zo betalingen doen of ontvangen zonder tientallen kilometers te moeten afleggen om bij een bank te geraken. Mensen in rurale gebieden zijn zo niet meer afhankelijk van zware infrastructuur zoals wegen of bankfilialen om te kunnen ondernemen. Dat maakt hen ook onafhankelijker van politici.”

Dat dacht u maar. Museveni heft een belasting op smartphones, omdat hij bang is van het politieke mobiliserende effect van sociale media.

VERWIMP. “Nogmaals, zo’n negatieve trends zien we toch niet alleen in Afrika? In Europa kennen we ook angstwekkende tendensen, zoals het populisme en de opkomst van extreemrechts. Moeten we daarom aan de kant blijven staan? Ik pleit zeker niet voor samenwerking met corrupte regimes. Ik pleit voor samenwerking met rechtgeaarde Afrikanen, die op basis van gelijkwaardigheid projecten willen opbouwen met Europese ondernemers. In veel Afrikaanse landen is de middenklasse opgeleid aan Europese universiteiten. Die mensen weten hoe het eraan toegaat bij ons. Ze willen niks liever dan samen iets uitbouwen in Afrika.”

Hebt u al veel Belgische bedrijven ontmoet bij uw veldonderzoek in Afrika?

VERWIMP. “Weinig, spijtig genoeg. En omgekeerd komen de Belgische bedrijven die actief zijn in Afrika ons ook niet opzoeken. Er zijn nochtans een aantal Belgische economen die werken rond Afrika en daarin toonaangevend zijn in de wereld. Samen met de Belgische bedrijven zouden zij veel kunnen realiseren. Onder mijn studenten zijn er elk jaar een paar die graag iets in Afrika willen uitbouwen. Hun kennis van de Afrikaanse economie zou Belgische bedrijven goed van pas komen.”

U hebt als academicus gemakkelijk praten natuurlijk. Begin er maar eens aan als Belgische ondernemer in Afrika.

VERWIMP. “Ik moet niet beslissen over miljoenenbedragen, dat is waar. Er zijn wel degelijk risico’s voor een ondernemer. Maar in China is dat toch niet anders? In dat land zijn ook veel problemen voor investeerders. Maar dat heeft veel Belgische bedrijven er niet van weerhouden om naar China te trekken. Weet u, voor mij als academicus is het evenmin gemakkelijk om goede Afrikaanse partners te vinden voor mijn veldonderzoek. Wie doet goed werk? Wat is zijn ervaring? Hoe is het om met die persoon samen te werken? Het antwoord op die vragen kost best wel zoekwerk ter plekke, maar het is doenbaar. Belgische bedrijven zouden het op dezelfde manier moeten aanpakken. Naar ginder gaan, uitzoeken wie op een professionele manier zakendoet, en daar de tijd voor nemen. Laat die persoon dan overkomen naar België om enkele weken in je bedrijf te werken. Zo laat je zien hoe jij de zaken aanpakt. Zo enorm moeilijk is dat toch allemaal niet.”

En wat als je als Belgisch bedrijf in Afrika met corruptie geconfronteerd wordt?

VERWIMP. “Laat problemen met corruptie over aan je Afrikaanse partner. Die weet veel beter hoe je daar onderuit komt. Fixeer je niet op corruptie. Er zijn in Afrika genoeg andere kopzorgen voor een ondernemer: stroomonderbrekingen, gebrekkige infrastructuur, de zoektocht naar gekwalificeerde mensen, noem maar op. Maar dat is ondernemen, niet? Zelfs in België moet een ondernemer een aantal problemen tackelen.”

In Afrika is het wel een graadje erger.

VERWIMP. “Mijn boodschap aan de Belgische ondernemer is: wees niet bang voor Afrika. Zoek een goede partner, en begin eraan. En dat zal gaan, met vallen en opstaan. Het is een kwestie van te durven, en niet bij de eerste tegenslag te vertrekken. Wij zijn te veel watjes geworden, opgegroeid in een rijke welvaartstaat. Afrikanen zijn veel resistenter. Die weten nog hoe ze hun plan moeten trekken in onmogelijke omstandigheden. Daar kunnen we heel wat van opsteken.”