Alvaro Siza

Zuurstof voor de geest

Hij heeft een zichtbare voorkeur voor zuivere lijnen, die de mens een gevoel van welbehagen en veiligheid moeten verschaffen. Een Belgisch echtpaar deed een beroep op Siza voor een huis in Oostende en in Brussel lopen twee tenstoonstellingen die evenzoveel hommages zijn aan de Portugese architect. Meteen krijg je zin om in Portugal zelf de essentie van zijn werk te gaan ontdekken.

TEKST : SERGE VANMAERCKE / FOTO’S : JM RODRIGUES & Camara Municipal de Matosinhos Centro de Documentaçào Alvaro Siza.

Alvaro Siza is een bescheiden man. Zijn oeuvre is een visuele commentaar op onze wereld, eerder dan een weerspiegeling ervan. Sommigen beweren dat hij de enige man ter wereld is die 100 % architect is : hij denkt maar aan één ding. Door de nauwkeurigheid van zijn details en de vindingrijkheid waarmee hij de ruimten rond hun betekenis en functie groepeert, vormen de projecten van Siza een voedingsbodem voor onze cultuur. Maar tegelijk brengen zij die cultuur aan het wankelen, met provocerende of speelse vragen. Toch is de visie die uit Siza’s projecten spreekt regelrechte zuurstof voor de geest, omdat ze de overstap van functionaliteit naar poëzie en zelfs naar een soort mystiek vergemakkelijken, ja zelfs bevorderen.

Geen wonder

dus dat zelfs de Portugese kerk bij Siza ging aankloppen. Hij kreeg inderdaad de opdracht om in Canaveses de Igreja de Sta Maria à Marco te bouwen : een gebedshuis dat tegelijk stevig en luchtig oogt. In al zijn eenvoud is deze kerk ongetwijfeld één van Siza’s meest indrukwekkende projecten : het is een raakpunt tussen de kenmerkende lijnen die in de loop der eeuwen de aard van de tempel Gods hebben bepaald, enerzijds, en het risico van het nieuwe, anderzijds. Uit de hele wereld komen architecten en nieuwsgierigen dit bouwwerk bewonderen. De pastoor zegt dat elke cultusdag 500 gelovigen méér de kerk bevolken.

De 64-jarige architect heeft een weg bewandeld die bij uitstek consequent mag genoemd worden. Toen hij zijn carrière in 1954 begon, in volle Salazar-periode, beoefende hij een modernisme dat als een metafoor van de vrijheidsgedachte kon gelden. Vandaag wordt hij overal op handen gedragen, ook door de Portugese president Jorge Sampaio, die hem onlangs de Premio Secil, de belangrijkste architectuurprijs van Portugal, overhandigde. De onderscheiding was een erkenning voor een blok woonhuizen die Siza bouwde in de Chiado-wijk van Lissabon, die in 1988 door brand werd geteisterd. Premies en prijzen heeft Alvaro Siza ondertussen al genoeg : in 1992 kreeg hij voor zijn gehele oeuvre de Pritzker-prijs, ‘s werelds belangrijkste onderscheiding voor architectuur. Op dit ogenblik is hij druk bezig met het Portugese paviljoen voor de Wereldtentoonstelling 1998 in Lissabon : alweer een meesterwerk van vindingrijkheid en luchtigheid.

Vindingrijkheid

en luchtigheid : dat zijn de twee kenmerken die al in het vroegste werk van Alvaro Siza de aandacht trekken. In Matosinhos, de voorstad van Porto waar hij in 1933 geboren werd en waar hij ook vandaag nog werkt, heeft hij zijn eerste werken neergepoot. Een van de belangrijkste is de Casa de Cha da Boa Nova, ‘het theehuis van het goede nieuws’. Dit theehuis lijkt zich vast te klampen aan de rotsen die een beetje smalend uitkijken over een oceaan die er meestal kalm bij ligt, op deze plek aan de Douro-kust. Niet zo veraf, in Leça de Valmeira, bouwde Alvaro Siza in 1961 een zwembad. Ook hier koos hij voor een bouwwerk temidden van de granietrotsen. Het is een imposant project, dat geheel bestaat uit beton, koper en (uit Letland afkomstig) Riga-hout. Het past perfect in de natuurlijke omgeving. Daarvoor zorgen zowel de horizontale lijnen als het gebruik van materialen die even stoer en sterk zijn als de oceaan zelf.

Vóór alles

is Alvaro Siza architect, maar hij is ook een bevlogen tekenaar en ontwerper. In talrijke schetsen tekent hij met fijne, bijna broze en aarzelende lijntjes een architecturaal universum uit, dat toch verbazend robuust overkomt en vaak bevolkt wordt door afbeeldingen van menselijke wezens of een stukje alledaagse realiteit. Alsof fictie en werkelijkheid veroordeeld zijn om elkaar het hof te maken. Deze architecturale Spielereien vinden onderdak in de ruimtelijke verdeling, dankzij de materialen die hij gebruikt. Alvaro Siza is duidelijk erg gehecht aan zijn roots. Net zoals de stad Porto zelf, waar hij is opgegroeid en waar technische kunstwerken zich verstrengeld hebben met arme of chaotische woonzones, is Alvaro Siza een tweeslachtig wezen, die zowel gestrengheid als tederheid, raffinement en eenvoud, rechte lijnen en krommen in zich verenigt. Het resultaat is zelfs sexy, op de keper beschouwd. Het herinnert verbazend veel aan de zeilboten die over het golvende water onder de zachte boog van de brug over de Douro glijden. Alvaro Siza heeft ook iets van dat vriendelijke-en-gezellige, wat een beetje in tegenspraak is met zijn vak dat steeds meer een beroep doet op de ratio, en met zijn parallele loopbaan als leraar.

Zelfs

Siza’s meer geometrische en rechtlijnige gebouwen, zoals de School voor Architectuur van Porto, vertonen verborgen kloven en breuklijnen, die je pas ontdekt als je ook het gebouw en zijn inplanting verkent. Neem nu deze gebogen opwaartse lijn : zij wekt de indruk dat ze zich, helemaal bovenaan, verliest in een lichtbron, waarvan de stralen zich op duizend verschillende manieren laten ombuigen. Nu eens krijgen zij vrij spel, dan weer dwingt de meester hen een weg te zoeken doorheen een wirwar van obstakels. Steeds komt het licht als overwinnaar uit de strijd, ook al moet Siza daarvoor grijpen naar diverse “reservoirs” van natuurlijk licht en kunstlicht. Wellicht is Siza een van die mensen die anderen graag op het verkeerde been zetten, die graag verbazen, lachen. De duidelijke soberheid van het gebouw van de Architectuurschool staat dan ook mijlenver af van kaalheid of strengheid.

Siza realiseerde ook een aantal belangrijke opdrachten in het buitenland, bijvoorbeeld in Den Haag, waar hij deelnam aan een renovatieproject in de Schilderswijk. Hij was ook actief in Berlijn, Salzburg en Spanje. Binnenkort wordt in Oostende een privé-woning van zijn hand in gebruik genomen. De tekeningen voor dit woonhuis worden, naast andere belangrijke realisaties, tentoongesteld bij de Stichting voor Architectuur. Op het Flageyplein in Elsene stelt het Hoger Instituut voor Achitectuur Ter Kameren bovendien meubelstukken, lampen en allerlei accessoires tentoon.

De kerk Santa Maria à Marco in Canaveses (1990-1996) en het ontwerp van de hand van de meester. Een toonbeeld van vindingrijkheid in eenvoud en luchtigheid.

Casa de Cha da Boa Nova (1958), een van zijn eerste werken. Vandaag een restaurant en theehuis.

Het gebouw van de faculteit architectuur (1986-95) van de universiteit van Porto.

De toekomstige studio die Alvaro Siza zal delen met twee andere architecten.

De trap, een sterk en tegelijk ongrijpbaar element in de architectuur van de meester.

De bibliotheek van de universiteit van Aveiro (1988-’95).

De Chiado-wijk in Lissabon, anno 1994.