Spanningen met Rusland hebben ook zonder oorlog blijvende economische gevolgen

Een Russische inval in Oekraïne heeft een economische impact op Europa. Regeringen verhogen hun defensiebudgetten en investeren in cyberveiligheid. En de EU-landen plaatsen almaar meer vraagtekens bij hun energieafhankelijkheid van Rusland. Die bezorgdheden blijven, ook als de situatie in Oekraïne niet ontspoort, zeggen experts.

Op 19 januari voeren de Korolove, de Minsk en de Kaliningrad door de Noordzee. De Russische marineschepen waren in de Oostzee vertrokken en zetten koers naar het zuiden. Voor de West-Europese kust werden ze eerst begeleid door Nederlandse en daarna door Britse en Belgische marineschepen. De Russische oorlogsschepen mogen door de internationale wateren van de Noordzee varen, maar vanwege hun NAVO-verplichtingen moeten landen als België hen van nabij volgen. Extra werk voor onze marine dus, en het bewijs dat een mogelijk conflict tussen Rusland en Oekraïne voor ons dichterbij is dan gedacht.

De bestemming van de Russische landingsschepen was niet bekend, maar het is zo goed als zeker dat het om een troepenbeweging richting de Zwarte Zee ging. Daarnaast kunnen we het ook zien als het zoveelste spierballengerol van Rusland tegenover het Westen. De voorbije jaren hebben Russische gevechtsvliegtuigen geregeld het NAVO-luchtruim geschonden. En de passage van Russische oorlogsbodems door de Noordzee is intussen veeleer de regel dan de uitzondering. Uit een parlementaire vraag van federaal Kamerlid Jasper Pillen (Open Vld) blijkt dat onze marine gemiddeld één keer per week zo’n Russisch schip in het oog moet houden. In 2021 hebben 76 Russische oorlogsschepen in 44 passages langs onze Vlaamse kust gevaren, buiten de territoriale twaalfmijlszone, wat mag. Het aantal Russische militaire schepen dat langs onze kust vaart, is in vijf jaar verviervoudigd. Pillen ziet dat als een reden om extra te investeren in onze marine.

Door het Russische optreden en de mogelijke invasie van Oekraïne staan de zenuwen gespannen bij veel NAVO-lidstaten, zeker aan de Europese oostgrens. Denemarken stuurde vorige week een fregat naar de Oostzee en zal vier F-16 straaljagers naar Litouwen zenden ter ondersteuning van de langlopende luchtpolitiemissie van de NAVO in de regio. Spanje stuurt schepen, om zich bij de NAVO-zeestrijdkrachten aan te sluiten, en overweegt straaljagers in Bulgarije te posteren. Frankrijk wil troepen in Roemenië stationeren. Nederland stuurt vanaf april twee F-35 jachtvliegtuigen naar Bulgarije ter ondersteuning van de luchtpolitie-activiteiten van de NAVO in de regio en houdt een schip en landeenheden stand-by voor de NAVO-reactiemacht.

Lees verder onder de grafiek

In de middenmoot

De Russische dreiging heeft het Westen wakker geschud. Dat de federale regering vorige week vrij makkelijk tot een akkoord kwam over het optrekken van de militaire uitgaven, is geen toeval. Toen de Amerikaanse president Donald Trump bij een bezoek in Brussel bleef hameren op het optrekken van het defensiebudget van de Europese NAVO-lidstaten, maakte dat weinig indruk. Het gedrag van de Russische president Vladimir Poetin heeft meer effect.

België was met zijn defensie-uitgaven jarenlang een van de kneusjes in de NAVO. In 2019 bedroegen ze nog geen procent van ons bruto binnenlands product (bbp). De vorige federale regering besloot in tien jaar 9 miljard euro te investeren, onder meer in de aankoop van F-35-gevechtsvliegtuigen, drones en marineschepen. Tegen 2030 zou dan 1,3 procent van het bbp naar defensie gaan.

De huidige regering wil daar met het STAR-plan (kort voor ‘Security, Technology, Ambition, Resilience’) nog 10 miljard euro investeringen aan toevoegen. Het militaire budget stijgt van 4,2 miljard euro in 2022 naar 6,9 miljard euro in 2030, of 1,54 procent van het bbp. Daarmee schuift België op van de staart van het Europese peloton naar de middenmoot en zit het op zijn plaats tussen de niet-nucleaire NAVO-landen (zie grafiek Defensie-uitgaven in de NAVO).

“België is duidelijk bezig aan een herkapitalisatie van Defensie. Er is een trendbreuk in de jarenlange uitgavendaling”, stelt professor Alexander Mattelaer, defensie-expert aan de VUB en het Egmont Institute. “Dat proces verloopt uiteraard traag. Een defensieapparaat opbouwen kost tijd. Maar in de signalen die het Westen aan Rusland wil geven, speelt niet enkel de beschikbaarheid van militaire macht een rol. Ik pleit voor een sterker westers afschrikkingsvermogen, en militaire investeringen zijn daar maar één onderdeel van. Ook de communicatie met Rusland is belangrijk. Je moet duidelijk zijn: wie een lijn overschrijdt, voelt de gevolgen. En je moet bereid zijn die waarschuwing hard te maken. Als de snelle reactiemacht van de NAVO in een hogere staat van paraatheid wordt gebracht, is dat een duidelijk signaal.”

De aanwezigheid van 100.000 Russische manschappen aan de oostgrens van Oekraïne toont hoe sterk Moskou de voorbije jaren heeft ingezet op de versterking van zijn conventionele strijdmacht. Het Russische leger beschikt over 3.000 tanks. Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland hebben er elk 250 à 300, en de Verenigde Staten willen hooguit 8.500 soldaten aan de oostgrens van de NAVO posteren. “Bij een klassieke, grootschalige grondoorlog staan de Russen inderdaad sterk”, zegt Herman Matthijs, hoogleraar overheidsfinanciën en defensiespecialist (VUB). “Van de NAVO-landen buiten de Verenigde Staten zijn enkel de Britten en wellicht de Fransen in staat snel vrij omvangrijke grondtroepen in te zetten. Wij hebben enkel de paracommando’s als echte mobiele eenheid.”

De crisis leidt tot andere accenten in het Europese defensiebeleid. Het valt op dat minister van Defensie Ludivine Dedonder (PS) de landmacht aanzienlijk wil versterken. Zo ligt er een bestelbon voor Caesar-howitzerkanonnen klaar. Er was zelfs sprake van de deelname van België aan een Duits-Frans project voor de ontwikkeling van een nieuwe Europese tank, maar dat ligt moeilijk, omdat het Belgische leger geen zware pantservoertuigen meer heeft.

Mattelaer: “Rusland heeft sterk geïnvesteerd in offensieve en defensieve raketsystemen. Die ontplooit het land in de enclave Kaliningrad, vlak bij de NAVO-landen. Dat baart ons zorgen, omdat de Europese bondgenoten hun defensiebeleid lange tijd hebben gericht op wat we ‘lichtere en expeditionaire operaties’ noemen. Vaak gaat het om luchtmachtoperaties ver weg, zoals in Afghanistan, het Midden-Oosten en Afrika. In een conflict met Rusland is een andere militaire toolkit nodig. Rusland heeft een voorsprong, omdat het zich langer heeft voorbereid op een confrontatie met westerse strijdkrachten. Maar dat zal niet blijven duren.”

Niet alleen spanningen rond Oekraïne

Ondanks die investeringen blijft België net als veel andere Europese landen onder de doelstelling om 2 procent van het bbp uit te geven aan defensie. De laatste keer dat ons land een hoger defensiebudget had, was niet toevallig aan het einde van de Koude Oorlog, begin jaren negentig. Het kan dus, maar het ligt budgettair heel moeilijk.

Dertig jaar geleden bedroegen de Belgische overheidsuitgaven 40 procent van het bbp, nu is dat 55 procent. Had België vandaag een overheidsbeslag van pakweg 45 procent, zoals voor de financiële crisis van 2008, dan was het optrekken van het defensiebudget geen groot probleem. Nu wordt het een ingewikkelde evenwichtsoefening om de militaire uitgaven op te trekken en de uitgaven niet verder te laten ontsporen.

“Toch blijft het een uitdaging om meer te investeren in defensie”, zegt Herman Matthijs. “Niet direct omwille van wat in Oekraïne gebeurt. Ik verwacht daar geen grootschalig militair conflict. Het oostelijke deel van dat land is de facto al in Russische handen. Een grotere bedreiging voor Rusland is een NAVO-lidmaatschap van Finland en Zweden. Zeker Zweden is militair niet te onderschatten. Het land heeft ook een uitgebreide defensie-industrie.”

De voorbije jaren heeft Rusland zijn militaire aanwezigheid in de Baltische Zee opgetrokken. Er werd zelfs gesproken over onbekende drones in de buurt van Zweedse kerncentrales. In 2020 besloot de Zweedse regering de militaire uitgaven in vijf jaar met 40 procent op te trekken. Er wordt een beperkte militaire dienstplicht ingevoerd. Het aantal militairen stijgt van 60.000 naar 90.000. De luchtmacht krijgt modernere wapens en het aantal onderzeeërs gaat van vier naar vijf.

“Er is al veel overleg tussen de NAVO en Zweden. Het land is in zekere zin de ogen en de oren voor het bondgenootschap in de regio”, legt Matthijs uit. “Dat zal niet verminderen. Als Zweden en Finland, net als Noorwegen, lid worden van de NAVO, kan dat een rol spelen in een onderschat potentieel conflictgebied: de Noordpool en de mogelijke economische ontsluiting van die regio.”

Door de opwarming van de aarde wordt het in theorie makkelijker om de vele bodemrijkdommen rond de Noordpool te ontginnen. Daarnaast wordt de Noordelijke IJszee almaar makkelijker bevaarbaar. Ze vormt zo een interessant alternatief voor het Egyptische Suezkanaal. Schepen die van Europa naar Azië varen, zouden in tien dagen op hun bestemming raken. Rusland wil op die route tol heffen en bouwt er basissen. Kortom: het wordt een gepolitiek en geo-economisch spanningsgebied in een nieuwe Koude Oorlog tussen Moskou en het Westen.

Cyberveiligheid

Er zijn al een tijd spanningen in die regio. In het najaar van 2018 hield de NAVO oefeningen in de buurt van het Kola-schiereiland in het uiterste noordwesten van Rusland. Ook Zweden en Finland namen eraan deel. Het Russische leger verstoorde de gps-signalen tijdens die manoeuvres. De regering van Finland uitte haar bezorgdheid: “Gezien het belang van gps-signalen in het dagelijkse burgerlijke economische leven, is die verstoring gevaarlijk, disruptief en onverantwoord.”

Op 14 januari legde een grootschalige cyberaanval overheidswebsites in Kiev plat. In 2017 werd Oekraïne al eens getroffen door een cyberaanval, die ook buiten het land slachtoffers maakte. Zo lagen twee containerterminals van Maersk in de Rotterdamse haven daardoor enkele dagen stil. De kostprijs liep in de honderden miljoenen euro’s.

Militaire experts waarschuwen al langer dat digitale sabotage en cyberaanvallen een integraal onderdeel van moderne militaire conflicten worden. Die boodschap heeft de federale regering begrepen. Defensie krijgt een aparte cybercomponent en er wordt extra geïnvesteerd in de militaire inlichtingendienst ADIV.

“De cyberdreiging gaat al een tijd crescendo. Ze is een prioriteit voor Defensie”, weet Mattelaer. “In 2007 legde een cyberaanval tegen Estland het bankverkeer lam. Het land werd daarna een voorloper in cyberdefensie. Vooral de oostflank van de NAVO is daar gevoelig voor, maar ook andere landen zijn niet vrij van risico. De burgerlijke economie kan verstoord raken. Een vorige crisis in de Krim in 2014 viel samen met cyberincidenten. Over zulke incidenten wordt karig gecommuniceerd. Bij ons was Buitenlandse Zaken getroffen en er waren toespelingen dat de aanval uit Rusland kwam. Rusland heeft een beperkte economische basis, maar het heeft een sterke traditie in nichedomeinen als militaire technologie en inlichtingenwerk. En er is de cruciale rol als olie- en gasproducent.”

Nord Stream 2

De West-Europese afhankelijkheid van Russisch gas is ook een verstorende economische factor. Vorig jaar kwam 46 procent van de Europese gasimport uit Rusland. Een daling van de leveringen zou de al verviervoudigde prijzen nog doen oplopen. “Poetin beseft dat hij verdeeldheid kan zaaien in het Westen”, analyseert Mattelaer. “De energie-import uit Rusland is geografisch asymmetrisch gespreid. Bij ons maakt Russisch gas zo’n 6 procent van de import uit. In Italië is dat 40 procent en in Duitsland 55 procent.”

De Duitse regering is dan ook een koele minnaar van een harde opstelling tegenover Rusland. Het Europese exportland bij uitstek vreest zware economische schade op te lopen als Europa Rusland nieuwe sancties oplegt (zie kader De boemerang van economische sancties). Het rekent ook nog op de opening van de gaspijpleiding Nord Stream 2, die onder de Oostzee van Rusland naar Duitsland loopt. Al liet bondskanselier Olaf Scholz (SPD) weten dat Nord Stream 2 niet in werking wordt gesteld, als Rusland Oekraïne binnenvalt.

De zenuwachtigheid in Berlijn is te begrijpen. Wat als Rusland de gaskraan dichtdraait na een inval en NAVO-steun aan Oekraïne? Dan moet Duitsland kunnen rekenen op de aanvoer van vloeibaar gas uit de Verenigde Staten, Afrika of het Midden-Oosten. Alleen heeft het geen terminals voor de levering van dat gas. Het zou een beroep moeten doen op installaties in Italië, Polen of Nederland.

Rusland levert elke maand 13,4 miljard kubieke meter gas aan Europa. Gaat de kraan dicht, dan kan 10,5 miljard kubieke meter vloeibaar gas uit andere delen van de wereld worden geleverd. Zelfs als dat lukt, blijft er een tekort van 3,5 miljard kubieke meter over, of 10 procent van de Europese vraag.

Rusland loopt evenwel ook zelf een risico. Stoppen met leveren zou een belangrijke financiële aderlating betekenen voor de overheid. De gasexport naar Europa brengt Gazprom 40 tot 80 miljard dollar op, waarvan een derde naar de staatskas vloeit. De Russische economie, die nog altijd kleiner is dan die van pakweg Italië, draait in belangrijke mate op de productie van fossiele brandstoffen. Ze is goed voor 30 procent van de economie en twee derde van de export. Anderzijds heeft Moskou de voorbije jaren een reserve van 600 miljard dollar aan buitenlandse deviezen opgebouwd.

“Rusland ziet dit als een momentum om de energierelatie met de Europese Unie als een geopolitiek drukkingsmiddel te gebruiken”, zegt Mattelaer. “De Europese Unie wil op termijn een koolstofneutraal continent worden. Dat heeft gevolgen voor Rusland. Poetin redeneert als volgt: Europa wil van ons gas en onze olie af. We zullen hen niet eeuwig onder druk kunnen zetten. Als we onze westflank zo stevig mogelijk willen maken, moet het nu gebeuren.”