Karel De Gucht: ‘Dit Europa is het beste van de hele Europese geschiedenis’

Het Europese huis is een prachtig bouwwerk, maar de lidstaten willen het niet voltooien. Het gebrek aan politieke moed is een smet op de herdenking van het Verdrag van Rome, meent Karel De Gucht. Europa is een werkbare democratie, alleen moet de politiek dat eindelijk eens leren aanvaarden.

De ondertekening van het Verdrag van Rome was het startschot voor de Europese eenwording. Of er 60 jaar later veel redenen zijn om te feesten, willen we weten van Karel De Gucht. “Dat is een nietszeggende vraag,” antwoordt de gewezen Europees Commissaris voor Buitenlandse Handel, in zijn gekende stijl. “Laat ons eerlijk zijn. Niemand gaat feesten.”

Europa heeft vooral redenen om fier te zijn, maar dat zijn we vergeten, aldus De Gucht. “Vrede is geen vanzelfsprekendheid, ook niet in Europa. Tweeduizend jaar lang hebben we oorlog gevoerd op dit continent. De laatste 60 jaar zijn zonder voorgaande. Voor de eerste keer in de geschiedenis is Europa verenigd zonder bloedvergieten.”

En zo zijn er nog van die Europese verwezenlijkingen waar niemand acht op slaat. “De Europese markt is sterker geïntegreerd dan die van de VS,” zegt De Gucht. “Nergens, maar dan ook nergens anders ter wereld vind je een interne markt met zo’n grote omvang. De monetaire unie: ik zal niet zeggen dat die volmaakt is. Maar beeld je eens de ravage in die de financiële crisis van 2008 zou aangericht hebben in een Europa zonder muntunie. Natuurlijk hebben de lidstaten in de buidel moeten tasten voor de redding van de banken. Europa kon dat niet, want had daar de middelen niet voor.”

De bankenunie is nog niet afgewerkt, geeft De Gucht toe. En ook op vlak van veiligheid en defensie staat Europa onvoldoende ver, omdat beslissingen daar unanimiteit vergen. Hetzelfde geldt voor fiscale harmonisatie. “Vandaag hanteren enkele vrijbuiters extreem lage belastingtarieven om multinationals aan te trekken, ten koste van andere lidstaten. Maar moet je dat verwijten aan Europa? Of aan de lidstaten die niet bereid zijn om de nodige politieke stappen te zetten?”

Politieke onwil, het is dé ziekte van Europa.

De Gucht: “Kijk naar Vlaanderen en Wallonië. Het is met twee al niet gemakkelijk. Hoe kan je dan verwachten dat het met 28 eenvoudig zou verlopen?”

Maar voor een aantal problemen is samenwerking toch evident?

De Gucht: “Politiek drijft niet op evidenties. Politiek drijft op een mengeling van realiteit, gevoelens, gevoeligheden en geschiedenis. We zijn begonnen met 6 lidstaten, en zijn nu met 28, maar eigenlijk zijn de problemen dezelfde. Ik vergelijk het graag met Frankrijk. De populariteit van president François Hollande staat op een dieptepunt, maar de Fransen stellen Frankrijk niet in vraag. Is er echter een probleem in Europa, dan stellen de mensen de EU in vraag, maar niet diegenen die de verkeerde beslissingen nemen in de EU.”

Hoe komt dat?

De Gucht: “Omdat de Europese integratie – ondanks zijn 60 jaar – historisch gezien een zeer recente constructie is. Als er problemen zijn, plooien mensen terug op de natie. Ze beschouwen dat nog altijd als de meest natuurlijke politieke omgeving. Je hebt gelijk, de natiestaat kan veel problemen niet meer bolwerken op zijn eentje. Maar het emotionele haalt het nog steeds van het rationele.”

Misschien is de uitleg veel eenvoudiger. Een werkbaar Europa zou nogal wat nationale politici werkloos maken.

De Gucht: “Natuurlijk. Ik zal u paar voorbeelden geven. Het Verdrag van Lissabon voorzag in een Europese minister van Buitenlandse Zaken. Maar net voor het afkloppen van het verdrag hebben de nationale ministers van Buitenlandse Zaken zich als één blok tegen zo’n Europese superfunctie. Daarom moet Frederica Mogherini – die overigens goed werk doet – nu als Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken door het leven. De Franse president Nicolas Sarkozy verbood Hoge Vertegenwoordiger Javier Solana destijds om in Moskou de crisis in Georgië te helpen bezweren. Gewoon omdat hij zelf wilde gaan. Dus inderdaad, gebrek aan durf, politieke jaloezie, en angst voor de wegdraaiende schijnwerper, het speelt allemaal een grote rol.”

Europa is ook een ideale zondebok.

De Gucht: “Als er iets in orde komt in Europa, dan hebben de lidstaten het gedaan. Geraakt er iets niet opgelost, dan is het de fout van Europa. Ik was als minister van Buitenlandse Zaken lid van de Europese Raad. Na afloop was er eerst een gezamenlijke persconferentie. Daarna trok elke regeringsleider naar de eigen, nationale pers en verklaarde: ‘Ik heb dat gedaan’. Niemand die daar zei: ‘We hebben hier een goede Europese beslissing genomen.’ Intussen blijven we wachten op fiscale harmonisatie, op verdere stappen inzake veiligheid en defensie, en ga zo maar door. De regeringsleiders verdedigen Europa niet, maar komen wel bijeen om het Verdrag van Rome te herdenken. Als ze straks aanschuiven aan de dis, zouden ze zich beter eerst een grondig mea culpa slaan.”

Zal de EU uiteenvallen?

De Gucht: “Ik denk het niet. Maar we gaan door een moeilijke periode. Niet alleen de EU trouwens, ook de individuele lidstaten. De migratie veroorzaakt spanningen, die weliswaar opgefokt worden. Als je naar de cijfers kijkt, is er geen sprake van massale immigratie. Een ernstig probleem is de digitalisering die talloze jobs bedreigt. Meerwaardecreatie zal almaar minder afhangen van menselijke arbeid. Dat betekent dat je naar een totaal ander fiscaal mechanisme moet om de meerwaarde te verdelen.”

Ligt daar geen mooie taak voor de EU: een soort basisvorm van sociale zekerheid? Het zou niet slecht zijn voor de populariteit van Europa.

De Gucht: “De EU heeft vandaag al een sociaal beleid. Het zwangerschapsverlof is Europees geharmoniseerd, bijvoorbeeld. Er valt iets te zeggen voor een Europese basisverzekering tegen werkloosheid. Maar dan moet je de vraag stellen: wie gaat dat financieren? In alle federale landen bestaan er financiële transfers, voor het lenigen van sociale noden. Een Europese sociale zekerheid zou dus transfers vergen. Maar Duitsland verzet zich daartegen, en dat is niet bepaald een kleine lidstaat.”

Voor de stabiliteit van de muntunie zouden die transfers nochtans niet slecht zijn.

De Gucht: “Dat denk ik ook. Daarom zou de muntunie figuren als Duits minister van Financiën Wolfgang Schäuble en voorzitter van de Eurogroep Jeroen Dijsselbloem kwijt moeten. Het rigide monetair beleid dat zij voorstaan, is niet houdbaar voor Zuid-Europa. Noord-Europa heeft alle baat bij een economisch welvarend Zuid-Europa, als afzetmarkt voor onze producten. Maar om Noord en Zuid bijeen te houden, heb je transfers nodig, en in de huidige muntunie zie ik dat niet gauw gebeuren. Het model is aan bijsturing toe. Maar die bijsturing zal niet van Schäuble komen, noch van Dijsselbloem.”

Zal de euro blijven bestaan?

De Gucht: “Ja, omdat de bijsturing er zal komen in de toekomst, zo is mijn inschatting. In een gezonde muntunie moeten economieën naar elkaar toegroeien, en dan heb je transfers nodig. Die bestaan vandaag al, denk bijvoorbeeld aan het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling. Maar de transfers zijn veel te klein, en worden te weinig gebruikt voor economische ontwikkeling. Met al het geld voor de Grieken had er toeristische infrastructuur van wereldformaat kunnen gebouwd worden. Maar dat is niet het geval. Gelukkig controleert de Europese commissie veel beter dan vroeger wat er met het geld gebeurt.”

Het Europa van de verschillende snelheden maakt opgang als toekomstmodel. Wat vindt u ervan?

De Gucht: “Dat model is als het monster van Loch Ness. Het duikt op, en verdwijnt dan weer.”

Maar misschien is het wel een bruikbaar monster?

De Gucht: “Bruikbaar voor wat?”

Voor de overleving van de unie.

De Gucht: “Daar geloof ik niets van. Europa werkt nu al met verschillende snelheden, dus wat zou het veranderen? De muntunie, het vrij verkeer van personen, het zijn telkens projecten van een voorhoede, waarbij andere lidstaten achteraf kunnen aansluiten. Na het brexit-referendum hebben de lidstaten een lijst opgesteld met beleidspunten waarover ze het volledig akkoord waren met elkaar. Welnu, op die lijst is nauwelijks iets te vinden. En het model van de concentrische cirkels – met een binnencirkel van lidstaten die alles samen doen, en buitencirkels met lossere samenwerkingsverbanden – is onbestuurbaar.”

Maar hoe moet Europa dan wél verder?

De Gucht: “Zoals in het leven zelf: ambitieus zijn, maar zonder de illusie dat je al je ambities kan waarmaken. Je zou al heel wat bereiken door lidstaten niet langer te verplichten om de kost van grote, duurzame investeringen meteen op te nemen in hun begroting. Laat ze die kost afschrijven over meerdere jaren, zoals bedrijven dat doen. Het zal de Europese economie meer stimuleren dan de hele quantitative easing door de Europese Centrale Bank (de massale opkoop van obligaties; nvdr.) Migratie en vluchtelingenstromen kan je efficiënt en humaan aanpakken, door de mensen die niet onmiddellijk hervestigd kunnen worden, op te vangen in grote faciliteiten die we zelf bouwen, gespreid over de EU, in plaats van te rekenen op de Turkse president Erdogan en de bewaking van de Lybische kust. De Centraal-Europese lidstaten moeten minstens financieel meestappen in die opvang. En zorg ervoor dat bedrijven belastingen betalen, zodat de Apple’s en de Google’s van deze wereld niet langer profiteren van het gebrek aan fiscale coördinatie in de EU.”

Anders gezegd: geen hoogdravende verdragswijzigingen, maar concrete projecten.

De Gucht: “Laat de mensen zien dat er effectief iets gebeurt. Dat hele idee van een hertekening van de EU… Als je de EU nu hertekent, zal het er achteraf slechter uitzien. Een verdragswijziging kan alleen maar een gedrocht baren. De grote sprong voorwaarts waarin Guy Verhofstadt gelooft – en ik bedoel dat niet persoonlijk, we kunnen niet allemaal hetzelfde denken – wordt een grote sprong in het ijle. Europa is vandaag een effectief werkende democratie, met een rechtstreeks verkozen parlement, met een Commissie die voorstellen doet en toeziet op de naleving van de verdragen, en met een Raad van Ministers die in 95 procent van de gevallen bij meerderheid beslist. En met, niet te vergeten, een Hof van Justitie dat duidelijke lijnen trekt, en bijvoorbeeld oordeelt dat een bedrijf hoofddoeken mag verbieden in zijn streven naar neutraliteit.”

En zo kan de unie perfect verder.

De Gucht:“Het Habsburgse rijk – dat goed geleek op de EU, met een sterke centrale administratie en relatief grote autonomie voor de landen die ertoe behoorden – heeft 400 jaar stand gehouden. Wie denkt dat je Europa kan bijeen houden zonder sterk centrum, vergist zich. Bovenop de nationale democratie opereert nu ook een Europese democratie, en die je moet respecteren. We zullen gaandeweg moeten leren aanvaarden dat, als Europa beslist, het dan ook echt beslist is.”

Leg dat maar eens uit op de dorpsmarkt.

De Gucht:“Je hebt mensen nodig die Europa durven verdedigen. Deze unie wordt door mensenhanden gemaakt. En ik ben er een passionele verdediger van. Dit Europa is het beste van de hele Europese geschiedenis.”

Accident de parcours

De Amerikaanse president Donald Trump haalt alle dagen het nieuws, maar in feite is hij weinig meer dan een schertsfiguur, zo schrijft Karel De Gucht in zijn boek Ketterijen. Meer zelfs, het populisme is al op zijn retour. Dat zag je reeds aan de verkiezing van de groene economieprofessor Alexander Van der Bellen tot Oostenrijks president, begin december 2016. Hij won het met ruim verschil tegen de extreemrechtse Norbert Hofer. Het ontgoochelende verkiezingsresultaat van de Nederlandse populist Geert Wilders gaat in dezelfde richting. Het wordt nu uitkijken naar het resultaat van Marine Le Pen in de Franse presidentsverkiezingen.

We denken soms onterecht dat we kantelmomenten in de geschiedenis meemaken, aldus De Gucht in zijn boek. De veelbesproken verkiezingsoverwinning van Trump zal in werkelijkheid un accident de parcours blijken te zijn. De man maakt zich in snel tempo irrelevant. Zelfs zijn ministers vallen hem af. Anderzijds, een overwinning van Le Pen zou wel degelijk de maatschappelijke en economische toekomst van Europa kunnen veranderen. Dat zou een écht kantelmoment zijn. Net zoals het vallen van de Berlijnse Muur in 1989 een kantelmoment was.

En wat met brexit, toch algemeen gezien als een mokerslag voor de EU? Opnieuw un accident de parcours, oordeelt De Gucht. Althans voor Europa, niet voor de Britten, die vooral zichzelf in de voet geschoten hebben. Maar de brexit valt nog op een elegante manier te regelen, aldus De Gucht. De oplossing komt neer op een officiële brexit, terwijl we op het terrein alles bij het oude laten. Dat kan, in vier stappen.

Een eerste stap is een akkoord over het statuut van de EU-burgers in het VK, en van de Britse burgers op het Europese vasteland. Zij krijgen de onvoorwaardelijke garantie dat ze mogen blijven waar ze zijn. De maatregel zal het vertrouwen tussen beide partijen herstellen.

Bij een Britse uitstap uit de EU komen er opnieuw douanetarieven tussen het VK en het vasteland. Niemand wint daar iets mee. Vandaar stap twee: het onschadelijk maken van de tolmuur, door het instellen van wederzijdse nultarieven, iets wat perfect kan volgens de WTO-regels (Wereldhandelsorganisatie).

Maar dat betekent nog niet dat de Britse producten zomaar binnen mogen op de EU-markt. Ze moeten immers voldoen aan de EU-normen, ook bij een nultarief. Daarom stap drie: de Britse wetgeving neemt de EU-normering over. Daarmee zijn de Britten al bezig, in het kader van de Great Repeal Bill. Dat wetsvoorstel legt vast welke EU-wetten omgezet zullen worden in Britse wetgeving, eens de brexit een feit is.

Dan rest de Britten enkel nog het veilig stellen van de kers op de taart: de vele handelsakkoorden tussen de EU en derde landen. Een brexit stelt de Britten buiten spel bij deze handelsakkoorden. Tenzij ze, in een vierde stap, een regeling kunnen treffen met de EU en derde landen die hen aan boord houdt.

De vier stappen van De Gucht maken een brexit mogelijk zonder kleerscheuren. Vraag is of zo’n zakelijke regeling politiek haalbaar is in dit emotioneel geladen dossier. Hopelijk vinden de Britten en de Europeanen hun cool terug. Dan kunnen ze de brexit herleiden tot de proporties die het verdient: die van un accident de parcours.

De integrale opbrengst van het boek Ketterijen gaat naar de organisaties Renaissance, die een kraamkliniek in Congo ondersteunt, en ToekomstAtelierDel’Avenir, die Brusselse migrantenkinderen via praktijklessen in contact brengt met diverse beroepen.

Karel De GuchtKetterijen, Polis, 336 p.,19,00 euro, Paperback, ISBN 978-94-6310-251-3