‘De bolsjewisten zijn terug’

De gelijkenissen met de wereld die de Russische revolutie voortbracht, zijn meer dan treffend.

We beleven een periode van trieste eeuwherdenkingen. De eerste viel in 2014, voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Dan volgde 2016, met de herdenking van de slag aan de Somme, een van de bloedigste conflicten in de geschiedenis. In 2017 is het honderd jaar geleden dat Lenin de macht greep in Rusland. Zijn putsch bracht een reeks van tragedies voort: Stalin kwam aan de macht, meer dan 20 miljoen mensen stierven door de collectivisering van de landbouw en de gedwongen industrialisering, en, deels als reactie tegen het communisme, was er de opkomst van Hitler, Mussolini en Franco.

Vanaf de laatste dagen van de Tweede Wereldoorlog was het westerse beleid erop gericht te verzekeren dat de problemen die geleid hadden tot autoritaire systemen niet meer zouden voorkomen. De geallieerden riepen tal van globale instellingen in het leven – de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds en de Verenigde Naties – die de wereldeconomie moesten stabiliseren en conflicten voorkomen. De meeste landen bouwden welvaartsstaten uit om vangnetten en groeimogelijkheden te scheppen. De Verenigde Staten voerden een beleid dat eerst de expansie van de Sovjet-Unie beperkte en vervolgens leidde tot haar instorting.

Aan dat gouden tijdperk komt nu een einde. Deze keer worden de eerste schoten gelost door de rechter- in plaats van de linkerzijde, door de brexiteers in Groot-Brittannië en Donald Trump in Amerika. Maar de gelijkenis tussen de instorting van de liberale orde in 1917 en vandaag is opvallend. Het begint bij de fin-de-sièclesfeer. De veertig jaren voor de Russische revolutie waren jaren van liberaal triomfalisme. Aangevoerd door de Britten bracht de vrijhandel de wereld bij mekaar. De progressieve democratie triomfeerde in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten en leek elders op komst. De jaren na 1980 vormden een vergelijkbare periode van triomfalisme. De globalisering vorderde gestaag. Het aantal landen die konden omschreven worden als democratieën verveelvoudigde. Politici ter linker- en ter rechterzijde wedijverden om hun trouw aan de ‘Washington Consensus’ te belijden.

De wereld is gelukkig een nieuwe totale oorlog bespaard gebleven, al staan delen van het Midden-Oosten in vuur en vlam. Andere vergelijkingen zijn opvallend. In de Verenigde Staten belooft Trump de liberale orde uit te mesten: niet alleen de vrijhandel en de liberale waarden, maar ook de wereldwijde allianties tegen schurkenstaten. In Groot-Brittannië tracht Theresa May haar land van de Europese Unie los te maken. Trumps overwinning zal andere autoritaire leiders in het Westen aanmoedigen, en antiwesterse autoritaire aanvoerders, meer bepaald Vladimir Poetin, versterken. Poetin is veel meer de verpersoonlijking van de tijdgeest dan Barack Obama.

Wie is schuldig?

Een deel van de schuld kan teruggevoerd worden op toeval. De Democraten hadden de verkiezingen misschien niet verloren als ze Hillary Clinton niet hadden genomineerd, en Groot-Brittannië zou zich nu niet voorbereiden op de brexit als David Cameron niet de noodlottige beslissing had genomen om te experimenteren met directe democratie. Maar de liberale orde treft ook schuld.

De wereldeconomie heeft te veel van haar voordelen naar de rijksten doen vloeien. In vele opzichten ziet de toekomst er ook slechter uit. De productiviteitsgroei is vertraagd en tenzij daar verandering in wordt gebracht, zal de politiek onvermijdelijk een strijd worden om de taart te verdelen. Technologiereuzen als Google en Amazon genieten van marktaandelen die ongezien zijn sinds de late 19de eeuw, het tijdperk van de robber barons.

Hoe kunnen we wat overschiet van de liberale orde redden? Een deel van de oplossing ligt bij een meer vurige verdediging, bijvoorbeeld door erop te wijzen dat de globalisering miljoenen uit de armoede heeft gehaald.

Een ander deel van de oplossing is de vijanden van het liberalisme ontmaskeren als de papieren tijgers die ze zijn: Poetin heerst door angst en fraude over een land waarvan de economie stagneert en de bevolking geplaagd wordt door armoede en ziekte. Andere sterke mannen overal ter wereld zijn veel minder stoer dan ze beweren.

Maar de voorstanders van het liberalisme moeten meer doen dan verouderde mantra’s herhalen. Ze moeten de bekommernissen over immigratie meer ernstig nemen. Ze moeten hun inspanningen opvoeren om de voor de hand liggende problemen van het kapitalisme op te lossen. Grote ongelijkheid bedreigt de stabiliteit. Economische concentratie doet ondernemingen recordwinsten boeken. Overdreven regulering brengt de zakenlui in verwarring. De terugkeer van de bolsjewieken heeft al een zware tol geëist. De liberalen moeten helderder denken en krachtiger optreden om het verval een halt toe te roepen.

Adrian Wooldridge, Schumpeter-columnist van The Economist.