Brexitdeal: het wankele samenlevingscontract tussen de EU en het VK

De Europese Unie en Groot-Brittannië hebben elkaar beloofd om goede vrienden te blijven. Maar de praktijk kan wel eens weerbarstig worden. De brexit zal nooit echt af zijn.

Elk je eigen weg gaan en toch blijven samenwerken, het is een beetje als water en vuur willen verzoenen. Toch kregen de EU en Groot-Brittannië op kerstavond een vergelijk op papier, na ruim negen maanden onderhandelen. Het Handels- en Samenwerkingsakkoord was geboren.

Met de annexen erbij is het een dik pak papier van 1246 pagina’s geworden. Toch zijn enkele thema’s opvallend afwezig. Over financiële diensten bijvoorbeeld zegt het akkoord weinig, een streep door de rekening van de Londense City. Die zal haar diensten pas ongehinderd kunnen slijten in Europa als de Europese Unie eerst de Britse financiële regelgeving gelijkwaardig acht met de eigen regels, de zogenoemde equivalentie. Het akkoord bevat afspraken over de uitwisseling van data in het kader van veiligheid en terrorismebestrijding – zoals passagiersdata en vingerafdrukken – en telt ook een hoofdstuk over de digitale handel. Maar de EU moet nog beslissen of ze de Britse normen voor de bescherming van persoonlijke data zal erkennen, niet onbelangrijk voor het functioneren van de digitale economie.

Grote oom over de oceaan

Er blijft dus werk op de plank, met gevaar voor nieuwe meningsverschillen en eindeloze onderhandelingsrondes. “Het idee van ‘brexit ligt achter ons, we kunnen de pagina omdraaien’, daar geloof ik niet in”, zegt Steven Van Hecke, hoofddocent Europese politiek aan de KU Leuven. “De relatie tussen de EU en het VK zal tot conflicten blijven leiden, dat kan niet anders.” Ook van diplomatieke en militaire samenwerking is geen sprake in het akkoord, tot spijt van de Europese Unie. De Britten wilden het niet, aldus Van Hecke. “De Britten redeneerden: ‘we zitten al samen met de meeste EU-landen in de NAVO, voor ons is dat momenteel meer dan genoeg.’ Het vertrek van de Britten betekent een enorm prestigeverlies voor de EU in de wereld. Het VK heeft een permanente zetel in de VN-Veiligheidsraad en een sterk diplomatiek apparaat. Het land heeft ook kernwapens en een groot leger dat op veel plaatsen inzetbaar is.”

Zonder diplomatieke samenwerking is het niet onmogelijk dat de EU en het VK tegenover elkaar komen te staan op het wereldtoneel. Al is die kans momenteel klein, volgens Van Hecke. “In concrete dossiers zoals de sancties tegen Rusland of de relaties met China zitten de Britten nog altijd op de lijn van de EU. Maar voor de rest willen ze toch vooral hun eigen beleid uitstippelen.” Ondanks hun diplomatiek en militair gewicht blijven de Britten al bij al klein op mondiale schaal. Zullen ze uiteindelijk geen kamp moeten kiezen voor de EU? “Als de Britten al zullen kiezen, zal het voor de VS zijn, de grote oom aan de andere kant van de oceaan”, zegt Van Hecke. “Er is altijd sterke diplomatieke en militaire samenwerking geweest tussen Londen en Washington op. Het presidentschap van Donald Trump is daarop een uitzondering geweest. De nieuwe president Joe Biden heeft echter al duidelijk laten verstaan dat de EU zijn eerste partner is.”

Glad ijs

Ontbrekende thema’s kunnen er altijd bij in het akkoord. Al in de eerste paragrafen laat het akkoord de mogelijkheid open voor supplementing agreements. Het akkoord zelf zal allicht nog schaafwerk vragen. Er komt een zogenoemde Partnerschapsraad, een gezamenlijk Europees-Brits orgaan dat toeziet op de correcte uitvoering en interpretatie van het akkoord, en amendementen kan toevoegen.

De echte test wordt de praktijk. Het is vooral uitkijken naar de geschillenregeling. Omdat de Britten tot elke prijs verlost wilden zijn van het Europees Hof van Justitie, voorziet het akkoord in een omstandige geschillenprocedure, met een arbitragetribunaal, bindende uitspraken en tegenmaatregelen bij niet-naleving. Tegenmaatregelen zijn ook mogelijk bij schendingen van het intussen beruchte ‘gelijke speelveld’. De EU of het VK mag de eigen bedrijven geen concurrentieel voordeel cadeau doen met staatssteun, lage belastingen, of lakse milieu- en arbeidsnormen. Omgekeerd, als een van beide partijen zijn bedrijven op kosten jaagt door bijvoorbeeld strengere milieunormen, kan die partij eenzijdig ‘herbalanceringsmaatregelen’ uitvaardigen om het concurrentienadeel tegenover de andere partij weg te werken. Denk aan invoertarieven.

Dat wordt glad ijs. Maar de Britten moesten kiezen: ofwel faire concurrentie, ofwel volledige vrijheid, maar dan met heffingen en quota aan de poorten van de EU-markt. Het is de essentie van een deal die – buiten afspraken over uiteenlopende thema’s als politiesamenwerking, energie en visavrij toerisme – vooral een handelsakkoord is. Dat mocht ook wel. De duizenden gestrande vrachtwagens in Kent rond kerstdag, nadat Frankrijk zijn grens had gesloten uit vrees voor de Britse variant van het coronavirus, gaven een voorsmaakje van de chaos bij een no-deal brexit.

De Britse goederenexport is dan wel voor de helft afhankelijk van de EU, de omgekeerde stroom is ook niet te onderschatten. Vooral de Ierse, Nederlandse en Belgische exporteurs doen veel zaken met de Britten. Het VK is de zesde markt voor Vlaams fruit en de vierde markt voor Vlaamse groenten. Voor onze verwerkte groenten is het de derde markt, en de tweede voor onze aardappelbereidingen, zoals diepgevroren frieten en kroketten.

Dankzij het akkoord blijft de goederentrafiek over het Kanaal in beide richtingen vrij van invoerheffingen en -quota, maar vanaf Nieuwjaar vallen er wel douaneformaliteiten en grenscontroles te verduren. De rompslomp weegt niet op tegen het belang van de Britse markt, aldus Veerle Van der Sypt, algemeen secretaris van Fresh Trade Belgium, de federatie van groothandelaars in fruit en groenten. “Groot-Brittannië vervang je zomaar niet door nieuwe exportmarkten. Handel drijven met een dichte buur is niet alleen handiger, het geeft ons ook een concurrentieel voordeel tegenover verder afgelegen exporteurs.”

Geen begin van het einde

Geen van beide partijen zal het ooit in zijn hoofd halen om de Kanaaltunnel dicht te gooien. Maar de splitsing van de geesten is zichtbaar. De tergend lange brexitsaga heeft de 27 lidstaten niet uit elkaar gespeeld. De nieuwe Europese meerjarenbegroting raakte goedgekeurd, samen met het historische coronaherstelfonds en het mechanisme dat financiële sancties uitdeelt aan lidstaten die de rechtsstaat schenden. “Die beslissingen verdienen geen schoonheidsprijzen, maar tonen wel aan dat de lidstaten verder het Europese pad inslaan”, zegt Van Hecke. “Dat is de grootste misrekening geweest van de brexiteers. Ze dachten: ‘brexit wordt het begin van het einde van de EU.’ Maar de EU is blijven werken. De Europese integratie gaat er zelfs op vooruit.”