Johan Van Hoof (Johnson & Johnson): ‘Het begint te dagen dat we geschiedenis aan het schrijven zijn’

Het pas goedgekeurde eendosisvaccin van Johnson & Johnson moet het werkpaard van de Belgische vaccinatiecampagne worden. “We mogen trots zijn”, zegt Johan Van Hoof, die bij Johnson & Johnson de ontwikkeling van vaccins in goede banen leidt.

Door de aanhoudende problemen met het coronavaccin van AstraZeneca is zo mogelijk nog meer hoop gevestigd op het vaccin van Johnson & Johnson (J&J), dat vorige week is goedgekeurd voor het gebruik in de Europese Unie. Dat vaccin, dat gedeeltelijk is ontwikkeld bij het dochterbedrijf Janssen Pharmaceutica in Beerse, moet het betrouwbare werkpaard van onze nationale vaccinatiecampagne worden. Er is maar één dosis van nodig en het kan gewoon in de koelkast worden bewaard. Ons land heeft 5 miljoen dosissen besteld. In tegenstelling tot sommige andere vaccins is dat van J&J ook getest in regio’s met meer besmettelijke varianten, zoals Zuid-Afrika en Latijns-Amerika. Johan Van Hoof leidde de ontwikkeling van het vaccin vanuit zijn ‘cockpit’ met drie computerschermen in zijn woning in Kapellen.

Eerlijk, had u verwacht dat het zou lukken?

JOHAN VAN HOOF. “Ik was een jaar geleden al optimistisch. We maken al tien jaar gebruik van ons vaccintechnologieplatform, dat we al hebben ingezet voor vaccins en kandidaat-vaccins tegen ebola, zika, hiv en rsv. En ook nu heeft het platform ons niet teleurgesteld. Dit overtreft mijn stoutste dromen.”

Pfizer/BioNTech kwam als eerste met een vaccin. Stak het dat alle aandacht toen ging naar Pfizer, dat het vaccin ook in Puurs produceert?

VAN HOOF. “Nee. In een ideale wereld wil je de eerste zijn, maar ik wist vanaf het begin dat dit een marathon zou zijn, en dat we niet noodzakelijk eerst hoefden aan te komen. Toen Pfizer zijn resultaten bekendmaakte, met die hoge werkzaamheidsdata, wist ik zeker dat ons vaccin ook zou werken. Wij hebben in het begin meer tijd genomen om keuzes te maken, maar ik was er altijd van overtuigd dat het de goede strategie was.”

Het kwam u misschien ook goed uit dat Pfizer, AstraZeneca en Moderna volop in de wind stonden. Zo kon u in de luwte doorwerken.

VAN HOOF. “Dat kon zeker geen kwaad.”

Waar wordt het vaccin geproduceerd?

VAN HOOF. “Wij zijn in juni begonnen met de opbouw van een netwerk en hebben nu negen productiefaciliteiten. Het was een voordeel dat we met dit platform al ervaring hadden met een productie op industriële schaal. We produceren actieve bestanddelen in Leiden, maar hebben ook een samenwerkingsakkoord met Emergent voor bulkproductie in de Verenigde Staten, en we hebben een partner in Azië, Biological E. Maar die zal pas tegen eind dit jaar helemaal opgestart zijn.

“Daarnaast hadden we partners nodig voor het vullen van de flacons. Als je tijd zat hebt, kun je investeren in een greenfield en een fabriek bouwen. Maar dat vergt jaren. We hebben dus hard gezocht naar vulcapaciteit. We zullen flacons vullen in de Verenigde Staten, Zuid-Afrika, Italië en Frankrijk. Sanofi en Merck, waarmee we onlangs samenwerkingen hebben aangekondigd, zullen overigens zowel instaan voor de bulkproductie als het vullen.”

Er werd beweerd dat actieve bestanddelen van Leiden naar de Verenigde Staten moeten worden verscheept, om daar te worden afgevuld, waarna de flesjes dan weer naar Europa moeten komen. Dat zou veel tijdverlies veroorzaken.

VAN HOOF. “Het klopt dat ons vaccin op dit moment enkel in de Verenigde Staten wordt afgevuld. Dat bleek de snelste oplossing. We zijn volop bezig met het opstarten van nieuwe fabrieken in Europa en andere delen van de wereld. Dat zal de vulcapaciteit aanzienlijk vergroten.”

Waar kan het fout lopen?

VAN HOOF. “De productie van bulkmateriaal, de actieve bestanddelen van een vaccin, is technisch het meest complexe deel. Je kweekt je vaccin op celculturen in grote bioreactoren van 900 liter. Die cellen moet je voedingsstoffen en zuurstof geven. Er kan van alles mislopen, maar we hebben ruim negen jaar ervaring en controleren dat proces almaar beter. Ik zal niet zeggen dat de kans nul is dat daar iets misloopt, maar ze is toch klein.

“Maar het kan altijd dat een van de partijen vroeg faalt, omdat een klep die zuurstof moet aanvoeren, stuk is. Het gaat om een industrieel proces met technisch materiaal. Technische problemen kun je dus niet uitsluiten. Gebeurt zoiets aan het einde van een productiefase, dan ben je miljoenen dosissen kwijt. Als je een steriliteitsprobleem hebt tijdens het vullen, verlies je ook een paar honderdduizenden dosissen. Ook in biotech slaat de wet van Murphy wel eens toe. Maar onze kwaliteitssystemen zullen verhinderen dat zo’n product wordt vrijgegeven. Honderden gegevens moeten worden geverifieerd. Er mag geen enkele abnormale waarde tussen zitten. Zolang het laatste vakje niet is aangevinkt, wordt er niet geleverd.”

Kunnen ook problemen opduiken zoals een tekort aan flacons of dopjes?

VAN HOOF. “Ja. De ketting is maar zo sterk als de kleinste schakel. In de biotechwereld is er nu een groot verbruik van al die materialen, of het nu gaat over flacons of wegwerpmateriaal. En er is duidelijk een groeiend tekort.”

Bent u verontrust door de problemen bij AstraZeneca, en de bittere reacties en kritiek daarop?

VAN HOOF. “We worden er zeker niet blij van. Maar ik kan geen commentaar geven op AstraZeneca. Ik kan alleen zeggen dat ik heel sterk geloof in transparantie. Wij communiceren zo transparant mogelijk met alle belanghebbenden.”

De druk wordt opgevoerd. Uw vaccin heet de gamechanger te zijn.

VAN HOOF. “Het begint te dagen dat we geschiedenis aan het schrijven zijn. Dat geeft een goed gevoel. We hebben het voorbije jaar enorm hard gewerkt. Zo hard, dat ik tegen mensen moest zeggen dat ze wat moesten rusten, omdat het niet meer redelijk was. Ik heb dat ook tegen mezelf moeten zeggen. We hebben links en rechts wel eens een tegenslagje gehad, maar niets fundamenteels. Onze voorspellingen zijn gelukkig altijd uitgekomen. Dat geeft een adrenalineboost.

“Er zijn wel momenten geweest dat de data niet waren zoals we dachten, bijvoorbeeld toen bleek dat de gemiddelde werkzaamheidsgraad uitkwam op 66 procent. Dat is lang geen 90 procent, zoals bij Pfizer en Moderna, klonk het. Die fameuze zaterdag belde mijn biostatisticus en zei: ‘Je zult niet zo blij zijn.’ Maar toen we door de data gingen, werd onmiddellijk duidelijk dat de setting van onze studie heel internationaal was, terwijl de meeste studies tot dan alleen in de Verenigde Staten, of hoogstens in de Verenigde Staten en een klein beetje in Zuid-Afrika of Brazilië, waren gedaan. Wij hadden altijd de ambitie op drie continenten te testen. We testten ook op het hoogtepunt van de pandemie. De infectiedruk op het terrein was hoger dan bij andere vaccinontwikkelaars. We zagen onmiddellijk dat we voor de ernstige vorm van covid wél een hoge protectie hadden, ook in Zuid-Afrika, waar een nieuwe variant door het land raasde. We hebben dus, tussen aanhalingstekens, het geluk gehad dat we onze studie deden waar die variant aanwezig was. Dus enkele uren na ‘je zult niet zo blij zijn’ was er al het besef dat ons vaccin mensen uit het ziekenhuis kon houden en kon voorkomen dat ze zouden overlijden. En het is actief tegen de Zuid-Afrikaanse variant, waarvan iedereen zich afvroeg of onze vaccins er wel tegen zouden beschermen. Dus heb ik die avond een klein flesje champagne geopend, want ik was wel blij.”

Toch moet het lastig geweest zijn dat Pfizer en Moderna ruim boven 90 procent scoorden.

VAN HOOF. “Dat is waar. Ik zeg alleen dat we moeten oppassen met het vergelijken van cijfers van tests die niet in dezelfde omstandigheden zijn gebeurd. Voor mij is het belangrijk dat onze benadering met één dosis enorme operationele voordelen biedt in een massavaccinatiecampagne. Met dezelfde hoeveelheid kun je dubbel zoveel mensen vaccineren en hoef je in je vaccinatiecentra geen tweede dosis in te plannen.”

Waarom is dan nadien toch beslist te onderzoeken of het vaccin met twee dosissen kan worden toegediend?

VAN HOOF. “Dat is niet later beslist. Sommigen zeggen dat het aantoont dat we geen vertrouwen hebben in de aanpak met één dosis. Bij een pandemie met snelle vaccinatieprogramma’s is het goed één enkele dosis te hebben die snel beschermt. Maar in tijden tussen uitbraken moet je misschien de nadruk leggen op de duur van de bescherming. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie heeft vanaf het begin gezegd dat ze twee potentiële schema’s ziet. Daarom heb ik er meteen voor gepleit dat we die twee schema’s moesten evalueren. Natuurlijk weten wij dat twee dosissen meer immuunrespons geven dan één dosis. Je zou idioot moeten zijn om dat te ontkennen. We weten alleen nog niet hoe groot dat voordeel is. Om ziekenhuisopnames en overlijdens te vermijden, zal een tweede dosis niet veel uithalen, want daar hebben we al 100 procent resultaat. Maar misschien zijn twee dosissen beter voor mildere ziektevormen. Of voor de duur van de bescherming. De toekomst zal het uitwijzen. Wij geloven dat het goed is voor de wereld dat we beide schema’s evalueren. Vergeet niet dat we met dit project geen winst beogen. Die ingesteldheid vergemakkelijkte onze discussies met de regering en de experts over wat de beste weg was.”

Het is nog vroeg dag, maar zal een jaarlijkse boostervaccinatie nodig zijn?

VAN HOOF. “Dat is het vraagstuk dat de hele wereld bezighoudt. Er zijn verschillende opinies, maar we evolueren in de richting van een boostervaccin. Allicht zal de wereld de eerste paar jaren niet het risico nemen om het zonder booster te doen.

“De andere hamvraag is hoe het zit het met de varianten. Belangrijk is dat die mutaties ontstaan zijn in afwezigheid van vaccins. Ze zijn dus niet veroorzaakt door vaccins, zoals kwatongen beweren. Het is een spontane evolutie geweest. We zien dat de fameuze Zuid-Afrikaanse variant zich duidelijk beter voelt in die configuratie, want hij heeft in enkele weken het hele terrein overgenomen in Zuid-Afrika. We denken dat verdere mutaties wel eens zouden kunnen ontstaan vanuit die variant.”

Vorige week kwam plots het bericht dat u afstevent op leveringsproblemen.

VAN HOOF. “Dat was een mengsel van halve waarheden. Bij het opstarten van biotechprojecten zie je niet zelden problemen optreden. Omdat er geen buffer is ingebouwd in de productieschema’s, zou zoiets meteen een impact hebben. Maar wij hebben ook zogenoemde versnellingsplannen, om tegenslagen op te vangen. Als er kleine dingen fout lopen, kunnen we kortstondig partners inschakelen, om onze beloftes over volumes na te komen, of zelfs leveringen te vervroegen.

“Op basis van alle informatie die wij nu hebben, hebben we er het volste vertrouwen in dat we onze contractuele verplichting tegenover de Europese Commissie zullen honoreren, en dat we dit jaar 200 miljoen dosissen leveren. De leveringen starten midden april en versnellen daarna geleidelijk. Maar zoals gezegd, volgt de levering pas na de finale controle, als alle vakjes zijn afgevinkt.”

Er wordt gevreesd dat J&J, een Amerikaans bedrijf, de Amerikaanse markt zal bevoordelen.

VAN HOOF. “Wij leveren al in de Verenigde Staten. Het vaccin was er al eerder goedgekeurd. We werken al heel lang samen met het overheidsagentschap Barda, dat in het leven is geroepen om de Verenigde Staten te beschermen tegen bioterrorisme en pandemieën. We hebben ook samengewerkt voor het ebolavaccin. Het agentschap kent ons platform en heeft veel geïnvesteerd in de ontwikkeling van dit vaccin. De discussies met Europa zijn maanden later gestart. De leveringsschema’s die in het contract staan, kunnen we nakomen. Alleen hadden we verwacht dat we de goedkeuring pas in het tweede kwartaal zouden krijgen. Als dat gebeurd was, hadden we meteen na de goedkeuring kunnen leveren.”

In het begin van de pandemie was de farmasector de held, maar door het ongenoegen over de leveringen is het sentiment snel gekeerd.

VAN HOOF. “Het is niet altijd even enthousiasmerend om die reacties te zien. Dat de industrie de zwartepiet krijgt, is niet prettig. Je moet sterk in je schoenen staan. We weten dat er gemakkelijk wordt geschoten op ons, maar we mogen trots zijn op wat we gepresteerd hebben. Sommige stakeholders schijnen toch te beseffen dat we een bijna bovenmenselijke prestatie hebben geleverd. Als sommigen ons dan toch willen afschilderen als de boosdoeners, zegt dat meer over hen dan over ons.”

Doelt u ook op de Europese Commissie?

VAN HOOF. “Ik waag me niet aan politiek. Het zijn voor iedereen moeilijke tijden, en het is beter de problemen samen op te lossen dan op elkaar te schieten. Ik hoop dat we die dialoog kunnen openhouden.”

Er wordt regelmatig geopperd dat de vaccinproducenten hun patenten moeten vrijgeven.

VAN HOOF. “Wij geloven daar niet in. Intellectueel eigendom is nodig om innovatie gaande te houden. We hebben niet geaarzeld om met partners samen te werken en de technologie te transfereren. Intellectueel eigendom is één ding, maar knowhow en ervaring zijn nog veel belangrijker, en die staan niet in patenten beschreven.”

Hebt u begrip voor vaccintwijfelaars en antivaxers?

VAN HOOF. “Vaccintwijfel is volledig te begrijpen. Dat is in de meeste gevallen op te lossen met dialoog. Ik heb het veel moeilijker met antivaxers, die onwaarheden verspreiden en steunen op pseudowetenschap die verkeerde extrapolaties doet. Soms wordt dat een religie en dan stopt de dialoog.”

Wat hebt u geleerd sinds u met vaccins bezig bent?

VAN HOOF. “Het is een fascinerende wereld. Lang geleden werkte ik al mee aan een vaccin tegen hib (haemophilus influenza type B, nvdr), een bacterie die in de jaren tachtig en de vroege jaren negentig de belangrijkste oorzaak van hersenvliesontsteking bij kinderen was (het vaccin zit in het vaccinatieschema van de Hoge Gezondheidsraad, nvdr). Dan besef je dat je mee geschiedenis schrijft.”

We weten door covid-19 hoe gevaarlijk de wereld is. U wist dat al lang.

VAN HOOF. ( Knikt) “Al van in de jaren negentig was er jaarlijks wel minstens één congres over hoe we ons moesten voorbereiden op een pandemie. Maar ik denk dat de wereld zich in slaap heeft laten wiegen. Het virus kwam ook uit een hoek die niemand verwachtte. Er werd verondersteld dat een griepvirus de sprong zou maken van vogels naar de mens. We waren min of meer voorbereid om daarvoor snel vaccins te maken, maar niet voor dit.”

Werkt u tijdens deze pandemie ook thuis?

VAN HOOF. “Ja. Al wordt het soms een beetje onredelijk. Ik heb aan mijn assistente laten weten dat ik soms ook moet lunchen en soms ook ga slapen. Dus sinds kort ga ik ‘s middags een luchtje scheppen en lunchen. Doordat ik veel met Amerikaanse collega’s samenwerk, was ik ook altijd heel laat nog bezig. Ook dat heb ik wat teruggeschroefd. Ik mis wel de fysieke ontmoetingen, het informele contact in de koffiehoek. Al moet ik toegeven dat thuiswerken een enorme productiviteitswinst geeft. Het is verbazend hoeveel je kunt managen vanuit Kapellen Cockpit” ( lacht).

Hoe kickt u af?

VAN HOOF. “Ik heb het afgelopen jaar heel weinig vrije tijd gehad. Maar als het even kan, wandel en fotografeer ik. Ik reis ook graag, maar dat is voor later. En ik ben heel graag samen met mijn kleinkinderen, al kan ook dat nu nauwelijks.”

U moet uiteraard ook zelf gevaccineerd worden?

VAN HOOF. “Dat is al ingepland. Het wordt dat van AstraZeneca. Ik zou liever ons eigen vaccin hebben, maar dat kan niet. Ik heb even gevloekt ( lacht). Maar als ik nu weiger, weet ik niet wanneer ik mijn vaccin wel zal krijgen. Dus speel ik op zeker, en misschien krijg ik dan wel ooit het boostervaccin van Janssen.”