Beleven we nu een Horta Hype?

2023 is het jaar van de art nouveau, en wie art nouveau denkt, denkt Victor Horta. In het museum dat zijn naam draagt, toont een expo wat en wie hem heeft beïnvloed: stromingen, architecten, vrouwen. Hebben we Horta eerst verwaarloosd en nu opnieuw uitgevonden?

Laten we het hoge woord er maar meteen uitgooien. Eclectisch. Vooral in de tweede helft van de 19de eeuw was dat de bouwstijl die elementen van vroegere architectuurstijlen verenigde. Architectuur als lappendeken. “Victor Horta was niet alleen een architect van de art nouveau”, poneert Elisabeth Horth, viceconservator van het Horta-museum. Daar illustreert de expo Victor Horta versus art nouveau vanaf 30 maart hoe eclectisch Victor Horta wel was.

ONDER INVLOED VAN DRIE ARCHITECTEN…

De expo somt belangrijke inspiratiebronnen van Victor Horta op. Kunsthistorica en coördinator van de tentoonstelling, Brigitte De Clercq, pikt er drie architecten uit. “Van Alphonse Balat nam Horta klassieke kenmerken over. Horta liep stage bij Balat, die we vooral kennen van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel en de Wintertuin van het paleis van Laken. Die Koninklijke Serres bouwde hij in opdracht van koning Leopold II. Dankzij dat project deed Horta ervaring van gietijzer- en glasarchitectuur op. En groeide hij uit tot de koning van het licht en van de mix van materialen. IJzer wordt bij hem niet langer verborgen, Horta integreert het als een structureel zichtbaar element.”

“Ook de Fransman Eugène Viollet-le-Duc oefende invloed uit. Hij is beroemd van de vele Franse monumenten die hij restaureerde, zoals de Heilige Kapel van de Notre-Dame in Parijs, de Mont Saint-Michel en het kasteel van Pierrefonds. Viollet-le-Duc restaureerde vanuit een persoonlijke visie. Hij nam de vrijheid om monumenten te herinterpreteren en er zaken aan toe te voegen.”

Een derde architect die zijn stempel op Horta drukte, was Joseph Poelaert, die van het Justitiepaleis in Brussel. Horta liep niet hoog op met het Justitiepaleis. Hij noemde het ‘cyclopische architectuur ontsproten aan de verbeelding van een dwerg, bekroond met een kaasstolp’. Elisabeth Horth nuanceert. “Horta keurde de reusachtige proporties af, maar het gebouw fascineerde hem mateloos. Hij diende een ontwerp voor de toegangsportiek met de bronzen deuren in, en een andere keer nam hij deel aan een wedstrijd voor de aanleg van het Poelaertplein.” Twee keer won zijn ontwerp niet.

… EN TWEE VROUWEN

Elisabeth Horth peilt hoe ver de invloed van Pauline Heyse, de eerste vrouw van Victor Horta, reikte. “Horta was de zoon van een Gentse schoenmaker. Hij kwam uit een gezin met twaalf kinderen. Pauline Heyse groeide op in een bourgeoisfamilie. Inzake culturele bagage en achtergrond overtrof ze Horta. Zonder twijfel vervolledigde ze zijn culturele opleiding.”

Waarom wordt in de overlevering met weinig woorden over haar gerept? Wat research laat het antwoord raden. In 1906 kwam het tussen Victor Horta en Pauline Heyse tot een vechtscheiding. Horta was als onomkeerbare workaholic zelden thuis, zij hield er minnaars op na. Kleine anekdote. Het huidige Horta-museum bouwde Horta net om zijn huwelijksproblemen op te lossen: huis plus atelier in één, hij zou dichter bij zijn gezin werken. Maar ze woonden er amper, of hij vond een stapeltje brieven die haar overspel onthulden.

“Er wordt meer gesproken over zijn tweede vrouw, de Zweedse Julia Carlsson, die met hem tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Amerika vluchtte”, vervolgt Horth. “Zij was daar op humanitaire missie, haalde geld op voor Belgische oorlogswezen. Een geëngageerde vrouw. Turnlerares.” Ook dat tweede huwelijk mislukte. Julia Carlsson, verslaafd aan kaartspelen, was uit op een mondain leven, niet op de man die haar dat bood.

DE VERNIETIGDE ARCHIEVEN

Een nieuwe kijk op Victor Horta, voorbij de tunnelvisie. “We ontdekken nog geregeld nieuwe zaken”, signaleert Elisabeth Horth. Dat Horta zijn archieven verbrandde, is voer voor diverse interpretaties. “Het einde van zijn leven verliep moeilijk. Hij was zijn enige dochter verloren (Simone pleegde in 1939 op 49-jarige leeftijd zelfmoord. Een ander dochtertje, Marguerite, leefde slechts van 1881 tot 1882, nvdr.) Professioneel werd hij voorbijgestoken door een nieuwe generatie architecten. Die haalden de mooiste opdrachten binnen. Wellicht eindigde Horta als een verbitterd man.”

Maar er doen minder dramatische versies de omloop. Nogmaals Horth: “In de Eerste Wereldoorlog hadden veel zolders vuur gevat, volgestapeld als ze lagen met oud papier en droog hout. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog werd de burgers gevraagd hun zolders te ontruimen. Misschien verdween zo wel het archief van Horta.”

HORTA HERONTDEKT

Beleven we een Horta-hype? Zover wil Elisabeth Horth het niet drijven. “Hij is al lang een gevestigde waarde. Maar op een moment raakte de art nouveau uit de mode. Nu wordt die stijlstroming weer onverkort geadoreerd. Logisch dan men in de context van het jaar van de art nouveau veel over Horta spreekt.”

“Covid heeft geholpen. Vroeger bezocht vooral een internationaal publiek het Horta-museum. Buitenlandse toeristen associëren Brussel met de art nouveau. De meeste Belgen waren er ooit geweest, dertig jaar geleden of zo. Maar het museum biedt nu een heel ander bezoek dan toen. Er is veel aan toegevoegd, de didactische begeleiding is moderner. Covid bracht de Belgen terug naar het museum.”

Horta’s patrimonium wordt tegenwoordig duchtig gerestaureerd. Werd hij verwaarloosd? Horth ontkent. “Restauraties duren eindeloos, het zijn trage processen. Ook de besluitvorming vordert traag, het gaat over veel geld. Het publiek ziet alleen maar de steigers en niet het onderzoek, de analyses, de meetings, de fondsenwerving.”

Kan best. Maar sommige realisaties van Horta zijn gewoon verdwenen. “Omdat mensen op een moment niet meer van zijn architectuur hielden. En door de verbrusseling (het pejoratieve woord voor de anarchie in de stedelijke ontwikkeling van Brussel in de jaren zestig en zeventig, nvdr). Het Volkshuis is het meest schrijnende voorbeeld. In de roes van rationaliteit en modernisme was men het gezond verstand verloren.”