“In de 21e eeuw is de alziende God vervangen door algoritmes”, schrijft Jan Tuerlinckx. “Die draaien almaar door, zonder moraal, maar met een onstilbare honger naar data. Wat begon als een gemak, is geëindigd in controle.”
“Shoshana Zuboff noemt het ‘surveillancekapitalisme’: een systeem waarin technologiebedrijven gedrag niet alleen voorspellen, maar ook actief proberen te sturen. De algoritmen die dat mogelijk maken, zijn als eigentijdse orakels: ondoorgrondelijk, oncontroleerbaar en slechts begrijpelijk voor datawetenschappers.
“En de overheid? Die kijkt gretig mee. In de fiscaliteit transformeert de digitalisering het landschap razendsnel. Algoritmes beslissen nu al wie gecontroleerd wordt, op welk moment, en op basis van welke vermoedens. Er wordt naar gestreefd de menselijke controleur te beperken of zelfs uit te sluiten. Een onzichtbaar systeem dat data screent, afwijkingen detecteert en vermoedens in real time aan elkaar knoopt, wordt de toekomst. Transparantie is er dan nauwelijks: de fiscus ziet alles, de burger niets. We bewegen richting een belastingmoraal gebaseerd op zelfdiscipline en zichtbaarheid. Niet omdat je gelooft in het systeem, maar omdat de burger vreest voor de digitale spotlight.
“Denkt u dat het niet zo’n vaart zal lopen? Think again, want 1 januari 2026 wordt een nieuwe mijlpaal. Elke ondernemer in dit land wordt dan geconfronteerd met het Pan-European Public Procurement On-Line. Dat zegt u misschien weinig, maar Peppol doet wellicht wel een belletje rinkelen. Het is een raamwerk voor het gestandaardiseerd uitwisselen van elektronische documenten zoals facturen. Het netwerk wordt geprezen om zijn bijdrage aan betere controle, transparantie en fraudebestrijding. Zonder wezenlijke tussenkomst van de mens. En bovendien in real time. Zo’n revolutionaire en ambitieuze claim verdient een kritische analyse.
“De gevaren van een geautomatiseerde controle zijn niet hypothetisch. Denk aan de Toeslagenaffaire of het SyRI-debacle, allebei in Nederland. De rode draad is blackboxtechnologie, gebrekkige verantwoording en burgers die vermorzeld worden door het systeem. De algoritmen lijken onfeilbaar, maar zijn dat niet. En dan is er niemand om verantwoording af te leggen.
“Zonder fundamentele hertekening van de spelregels dreigt dat digitale toezicht te ontsporen. Daarom moeten er juridische en ethische bakens komen. Alleen zo vermijden we dat de fiscale controle verandert in een technocratisch niemandsland. Minstens zes basisbeginselen moeten wettelijk verankerd worden:
– Transparantie over software en algoritmes (broncode, rekenregels);
– Verantwoording en motivering van beslissingen genomen op basis van AI;
– Onafhankelijke toetsing van de technologie (externe audits);
– Bescherming van de rechten van verdediging (toegang tot gegevens in leesbare vorm);
– Proportionaliteit in dataverwerking (minimale gegevens, maximale bescherming);
– Behoud van democratische (en niet technocratische) controle op de uitvoeringssystemen.
“De digitalisering in de fiscaliteit is op zich geen probleem. Ze verhoogt de efficiëntie, beperkt de fraude en maakt de processen sneller. Maar zonder democratische controle, zonder menselijke maat, zonder ethische reflectie, wordt ze een nieuw regime van disciplinering. Niet god ziet ons altijd en overal. Algoritmen wel. En die oordelen zonder ziel.”
De auteur is advocaat en oprichter van Tuerlinckx Tax Lawyers