‘We zijn er bijzonder trots op, maar al te vaak zit onze intuïtie lekker fout’

We laten ons eindeloos vangen aan het principe ‘hoe concreter, hoe beter’. Dat is best leuk bij films of romans, maar een ramp bij onze oordelen.

Op 27 maart overleed Daniel Kahneman. Bij het grote publiek werd hij bekend toen hij in 2002 de Nobelprijs voor Economie kreeg. Kahneman had verwittigd dat onze financiële beslissingen, vooral door de zogenaamde beursgoeroes, onderhevig zijn aan ernstige oordeelsfouten. Toen enkele jaren later de financiële crisis keihard toesloeg, kreeg hij niet alleen gelijk op papier, maar ook vanuit de praktijk. Hij zou nochtans de eerste zijn om te waarschuwen voor overhaaste conclusies. Want ook op dit ogenblik tarten de beurskoersen elke verbeelding en zijn rationele analyses soms ver zoek. Toch komt er maar geen einde aan het grote beursfeestje. Misschien blijft dat feestje nog lang duren. Wijsheden over de beurs zijn vooral wijsheden achteraf.

Superbekend werd Kahneman door de publicatie van zijn boek Ons Feilbaar Denken (Thinking Fast and Slow). Daarin toonde hij níet aan dat we twee cognitieve systemen hebben, het snelle en het trage systeem. Hij gebruikte gewoon – met uitdrukkelijke vermelding – de indeling van minder bekende onderzoekers, om de veelheid van studies die hij had uitgevoerd op didactische wijze te verhelderen. Want het onderscheid tussen systemen 1 en 2 is vooral een didactisch onderscheid. We hebben geen twee breinen of volkomen gescheiden hersencircuits. Het onderscheid is vooral ‘snel’ versus ‘traag’ en niet ‘emotioneel’ versus ‘verstandig’. Hét voorbeeld van systeem 1 is: hoeveel is 5 maal 5? U zegt op slag: 25. Welke emoties spelen daarbij? Geen. Dat is wat Kahneman uitdrukkelijk stelt, maar dat is de prijs van een bestseller, mensen lezen al te snel (door hun systeem 1?) wat ze denken dat er staat, niet wat er staat.

Kahnemans onderzoek focuste vooral op ons onvermogen om eenvoudige logische problemen op te lossen. Eén kleine afleider is genoeg en we ontsporen. Ons brein haakt zich vast aan willekeurige ankers, al te levendige informatie, onze meest recente ervaringen en we verwaarlozen al te gemakkelijk relevantere bronnen en fundamentele wetmatigheden. We laten ons eindeloos vangen aan het principe ‘hoe concreter, hoe beter’. Dat is best leuk bij films of romans, maar een ramp bij onze oordelen.

Kahneman waarschuwt tegen een van de belangrijkste eigenschappen van ons brein, namelijk ons vermogen om verhalen te vertellen, de centrale stelling in dat andere invloedrijke boek, Sapiens van de superster Yuval Harari: wij, mensen, vertellen verhalen aan elkaar en zo geven we kennis door. Kahneman toonde zorgvuldig aan waar dat verhalenvertellende brein ontspoort. Verhalen vertellen is eenvoudig, langdurig je systeem 2 hanteren is uitputtend. Zodra je je systeem 2 moet voeden met statistische informatie, slaat dat brein helemaal tilt. Denk maar aan al de bizarre discussies over onze gezondheid.

Een voorbeeld van Kahnemans inzichten: we haten verlies. Confronteer mensen met een verlies en ze slaan tilt. Herformuleer het probleem in termen van winst en ze blijven er rustiger bij, meer geneigd de feiten en de cijfers onder ogen te zien. Maar die rationele benadering mobiliseert dan weer onvoldoende. We waarderen onze gezondheid pas echt als we ze verliezen. Wat we bezitten, waarderen we irrationeel hoog. Wat we kwijtraken blazen we te sterk op.

Kahneman stond bijzonder achterdochtig tegenover wat men meestal intuïtie noemt. Wij zijn er bijzonder trots op, maar al te vaak zit onze intuïtie lekker fout. Om waardevol te zijn moet je je intuïtie opvoeden, net als je analysevermogen. Dat doet artificiële intelligentie nu volop via zogenaamde neurale netwerken. Maar de menselijke intuïtie laat zich vangen aan allerlei shortcuts in ons brein, allerlei vooroordelen of biases. Terecht waarschuwt men voor die biases in AI, maar wij, mensen, zijn een vrij rondlopende bron van de meest extreme oordeelsfouten. Wij laten ons nauwelijks opvoeden en vertrouwen liever op populisten, die handig inspelen op ons ‘feilbare brein’.

De auteur is emeritus professor management aan Vlerick Business School. Volg mij op: www.marcbuelens.com